Arpa buğdayla
beraber dünyanın en eski kültür bitkisidir. Tarih öncesi devirlerinde ilk
kültür bitkisi olan arpayı insanlar besin olarak kullanmışlardır. Bugün bile,
buğdayın ekilemediği kutup bölgeleri ve yüksek dağlık bölgelerde arpa ekilerek
besin maddesi olarak kullanılır. Ayrıca, Tibet yaylası, Çin, Kore ve Japonya
nın bazı bölgelerinde çeltik ile birlikte çıplak daneli arpa yetiştirilerek
oradaki halkın besin kaynağını oluşturur. Arpanın unundan ekmek yapıldığı gibi,
irmik, unundan yine ayrıca çorba, hamur işleri ve bazı memleketlerde (ersatz)
kahvede yapılır.
Arpanın en
önemli tüketim alanı hayvan yemi ve bira yapımıdır. Bir çok yerlerde arpa
hayvan yemi olarak yulafa tercih edilir. Bu arpanın hayvanı sıcak tutarak yağ
yaptığı ile izah edilir. Genellikle dünyada arpanın en çok kullanıldığı
alanlardan biride bira yapımıdır. (1)
Arpanın Tarihçesi
ve Kökeni
Arpanın yetiştirilmesi çok eskidir.
Eski Mısırlılar dört sıralı, altı sıralı çıplak arpayı çok iyi tanırlar ve
yetiştirirlerdi, özellikle çıplak arpanın Mısırda yetiştirilmesi çok eskidir.
Heredot ve Plinus a göre Mısır lılar arpadan bir nevi içki elde ederlerdi.
Yunanlılar Mısırlılardan cüzzam görülmesini bu içkiye atfederlerdi.
Arpa İbraniler
tarafından yetiştirilmiş ve ekmeği İbrani fakirleri için sembol olmuştur. Hayfa
ve Kudüs arasındaki Gezer mevkiinde yapılmış olan kazıların her tabakasında
buğday ile birlikte arpayada rastlanmıştır.
Babilonyalılarda arpayı tanır ve yetiştirirlerdi. Babilonyada arpanın
İsa nın doğumundan 3000 yıl önce yetiştirilmiş olduğu buralarda bulunan
izlerden öğrenilmektedir.
Arpanın Doğu
Asyada da yetiştirilmesi eskidir. Burada kral tarafından kutsal sayıldığı için
belli bir tören gördükten sonra halk tarafından ekilirdi.
Arpaya
Yunanistan da yapılan tarihi kazılarda buğday ile birlikte rastlanılmıştır. Bu
sebeple eski Yunanlılarında arpayı tanıdıkları ve yetiştirdikleri böylece
öğrenilmektedir. Homer eserlerinde arpadan bahsettiği gibi Heradot ve Theophrast da arpanın muhterif
çeşitlerinden Artemidor ise İsa nın doğumundan iki yüz yıl sonra yazmış olduğu
eserinde tanrının kullarına ilk önce arpayı sunduğunu yazmıştır.
Arpa
Romalılarca da tanınırdı. Romalılar iki sıralı arpayı yazlık ve çok sıralı
olanları da kışlık olarak yetiştirirlerdi. Romalı Collomeller eserinde arpayı
iki sıralı ve altı sıralı arpa olarak ayırmış ve iki sıralı arpayı gerek
tanesinin iriliği ve gerekse unun beyazlığı dolaysıyla yetiştirme tekniğinden
bahsetmiştir.
Güney Fransa
da yapılan araştırmalar da arpa şist tabakaları üzerinde resmedilmiş olarak
bulunmuştur. Bunun Renntier zamanının Glyptisch devrine ait olduğu ve bu
suretle arpanın burada da çok eskiden beri yetiştirilmiş olduğu öğrenilmiştir.
Arpanın İtalya
da Mondsee de su üzerinde mesken kurma devrinde mevcut olduğu yapılan
araştırmalarla meydana çıkarıldığı gibi Roben Hausen de yaptığı araştırmalar da
Taş devrine ait başaklar bulmuştur. (5)
Arpanın
kökenine gelince De CANDOLE, KÖRNCKE, VAVİLOV ve diğer araştırıcılar adına
Ön-Asya denen ve içerisinde Anadolu, Suriye, Filistin, Irak, İran Afganistan,
Hindistan ın kuzeyi ve Pamir yaylasının teklerinin bulunduğu geniş bir bölgeyi
kaplar. (1)
Kültür
arpasının orjini Ege ve Doğu Akdeniz çevreleridir. Çünkü iki sıralı arpaların
yabani türü olan Hordeum spontaneum Koch
bütün orta doğuda H. agriocrithon
Aberg ise Doğu Anadolu da Kafkasya da ve Afganistan da bol olarak
bulunmaktadır.
Ege bölgemizin
arpaları birinci Dünya savaşına kadar İzmir arpası adı ile Dünyaca tutulan altı
sıralı düz kılçıklı arpalardır o zamanlar İzmir arpası İngiliz viskisinin ana
maddesini
2
oluştururdu. Ege den Kaliforniya ya götürülen İzmir arpası
burada Japon arpası ile melezlenip ünlü Atlas arpası elde edilmiştir. Bugünde
Kaliforniya da geniş ekimi yapılan bu arpa İngiliz biracılığını beslemektedir.
Dünyaca ünlü arpa koleksiyonları içinde Ege ve Küçük Asya arpaları önemli yer
tutmaktadır. (2)
Arpanın Botanik
Olarak Sınıflaması
Botanik olarak sınıflamada sistematik
botanikten yararlanılır. Buna göre arpa aşağıdaki şekilde sınıflandırılır.
ALEM
:PLANTEA (bitkiler)
ALTALEM
:EMBRYOPHYTA (embriyolu bitkiler)
BÖLÜM
:SPERMATOPHYTA (tohumlu bitkiler)
ALTBÖLÜM
:ANGIOSPERMAE (kapalı tohumlar)
SINIF :MONOCOTYLEDONE (tek
çenekliler)
TAKIM
:GRAMINALES (buğdaylar)
FAMİLYA
:GRAMINEAE (POACEAE) (buğdaygiller)
ALTFAMİLYA
:FESTUCOIDEAE (yumak otları)
CİNS :HORDEUM (arpa)
TÜR :VULGARE (5)
Kültür
arpaları (Hardeum Vulgare) beş varyete grubunda toplanabilir. Kültür arpalarını
kromozom sayısı 2n=14 dür.
1-
Hordeum vulgare conv. distichon (iki sıralı arpa)
2-
“ “ “
hexastichon (altı sıralı arpa)
3-
“ “ “
intermedium
4-
“ “ “
labile
5-
“ “ “
deficiens
Ekonomik
olarak dünyada üretilen arpalar ilk iki grupta toplanır. Dünya arpalarının
yarısından çoğu Hardeum vulgare conv. distichon (iki sıralı) grubunda
bulunur. Türkiye arpalarının %70 den
fazlası bu gruba girer. Dünyada yetiştirilen altı sıralı arpalarda Hordeum
vulgare hexastichon grubunda
toplanmıştır. Diğer üç grubun üretim yönünden ekonomik önemi yoktur.
Tane yönü
bakımından arpalar üç grup altında toplanır.
1-Beyaz arpalar:
Kavuzlarda ve
tanenin diğer katlarında renklilik bulunmayan arpalara beyaz taneli arpalar
denir. Tane rengi yönünden dünyada en
çok kültürü yapılan arpalar bu gruba girer.
2-Koyu renkli arpalar:
Kavuzlarda,
meyve kabuğunda, aleuron da renk pigmentleri lokalize olmuştur. Tane renkli görülür.
Siyah renk genellikle hakimdir.
3-Çakır arpalar:
Meyve kabuğu
özellikle aleuron katı renkli olan arpalara çakır arpa denir. (6)
Arpa Çeşitlerinin
Türkiye de Dağılışı
1992 yılında üretim programında yer
alan arpa sayısı 9 iken 1999 yılında 39 olmuştur. Hem yemlik hem de maltlık
özelliklerde olan bu çeşitlerin biran önce çiftçilerin kullanımına sunulmasını
sağlayacak önlemler alınmalıdır.
Türkiye de
tescilli ya da üretim izinli arpa çeşitleri sayısı (çizelge 7) de
verilmiştir. (3)
İki sıralı ekolojik bölgelerimiz dikkate alınarak arpa
çeşitlerinin, bölgelere dağılışı aşağıdaki gibi olmalıdır.
1-İki sıralı beyaz taneli düz kılçıklı kışa dayanıklı
yatmayan arpaların ekileceği bölgeler: Orta Anadolu ve geçit bölgeleri, Doğu
Anadolu bölgeleri. Orta Anadolu ve geçit bölgelerinde iki sıralı beyaz
arpaların yayılması Tokak arpa çeşidi ile olmuştur.
2-Altı sıralı beyaz taneli arpaların ekileceği en uygun
bölgeler: Trakya, Marmara, Ege ve Akdeniz kıyı bölgeleri
3-Altı sıralı beyaz taneli sık başaklı arpalar ise
Karadeniz kıyı bölgelerine daha uygundur. (6)
Yurdumuzda
yetiştiriciliği yapılan bazı arpa çeşitleri ve özellikleri şöyle sıralana
bilir.
1-İki Sıralı Arpa Çeşitleri:
a-Tokak 157/37:
1937 yılında Ankara Zirai Araştırma Enstitüsünde seleksiyon metodu ile ıslah
edilmiştir.
b-Yerçil 147:
1956 yılında Eskişehir Zirai Araştırma Enstitüsünde introdiksiyon metodu ile
geliştirilmiş bir arpa çeşididir.
c-Cumhuriyet
50: 1957 yılında Eskişehir Zirai Araştırma Enstitüsünde melezleme ile elde
edilmiş bir arpa çeşididir.
d-Kaya 7794:
1971 yılında Ege Bölge Zirai Araştırma Enstitüsünde seleksiyonla ıslah edilmiş
bir arpa çeşididir.
e-Amidiye-85:
1972 yılında Eskişehir Batı Geçit Tarımsal Araştırma Enstitüsü tarafından ıslah
edilmiştir.
f-Bülbül 89: 1985
yılında Ankara Merkez Araştırma Enstitüsü tarafından ıslah edilmiştir.
2-Altı Sıralı Arpa Çeşitleri:
a-Zafer 160:
1932 yılında Yeşilköy Zirai Araştırma Enstitüsünde seleksiyon metodu ile ıslah
edilmiştir.
b-Yeşilköy 387:
1962 yılında Yeşilköy Zirai Araştırma Enstitüsünde melezleme ile ıslah edilmiş
bir çeşittir.
c-Gem 8839: Ege
Bölge Zirai Araştırma Enstitüsünde 1970 yılında introdiksiyon yöntemi ile
geliştirilmiş bir çeşittir.
d-Yıldırım: 1982
yılında Edirne Zirai Araştırma Enstitüsü tarafından ıslah edilmiştir.
e-Erginel 90:
1986 yılında Batı Geçit Tarımsal Araştırma Enstitüsü (Eskişehir) tarafından
ıslah edilmiştir. (2)
Türkiye de Tescilli ya da Üratim İzinli Arpa
Çeşitleri
|
|||||
Tür
|
Tescilli
|
Üretim İzinli
|
Toplam
|
||
Arpa
|
36
|
3
|
39
|
||
Kaynak: 28 Ağustos 1999 Tarih ve 23.800 Sayılı Resmi Gazete
|
|||||
Çizelge 7
|
|||||
Isparta da İçin Önerilen
Arpa Çeşitleri
Tarım ve Köyişleri Bakanlığı, Tarımsal
Üretim ve Geliştirme Genel Müdürlüğünün nisan 2002 tarihinde yayınladığı arpa
tohumluğu dağıtım sisteminde Isparta için önerilen çeşitler aşağıda
çıkarılmıştır.
1-Yarı taban ve kıraç alanlarda kışlık ekimlerde
Tokak 157/37,
Tarm-92,
2-Yağışı yüksek veya sulu yerlere
Erginel 90
3-Taban, yarı taban, sulu
Bülbül-89,
Cumhuriyet-50
4-Yarı taban ve kıraç alanlarda kışlık ekimlerde
Orza-96
5-Sulanmayan alanlara
Efes-3, Efes-98,
Şerifehanım-98, Karatay-94
6-Yağışı yüksek ve sulu yerlere
Kaya,
Akhisar-98, Kral-97
7-Taban yarı taban alanlarda kışlık ekimlerde
Kalaycı-97,
Yesevi-93
8-Taban ve yarı taban alanlarda
Çetin-2000,
Anadolu-98
Dünyada Arpa Ekiliş Üretim ve Verimi
Dünya tahıl ekişleri içersinde arpa ekilişteki
10.8 lik pay ile buğday mısır ve çeltikten sonra dördüncü sırada yer alır. Son
40yıl içersinde dünya arpa ekim alanı üretimi ve veriminde önemli artışlar
olmuştur. (çizelge 1) 1948-52 yılları arası ortalaması dünyada
arpa ekim alanı 52.4 milyon ha iken 1994 yılında 69.4 milyon ha ulaşmıştır. Son
40 yılda dünya arpa ekim alanı yaklaşık iki katı bir artış göstermesine karşın
üretimde artış 3 katı olmuştur. 1948-52 yıllarında 59.3 milyon ton olan arpa
üretimi 1994 yılında 142.7 milyon tona yükselmiştir. Çizelge 1 in incelenmesinde
görülebileceği gibi arpa üretiminin dünyada bugünkü yerini bulmasında ekim
alanı gelişmesi yanında birim alan veriminin yükselmesinin önemli bir yeri
vardır. 40 yıl önce 113 kg/da olan arpa verimi bugün 206 kg/da yükselmiştir.
ÜRÜN
|
EKİM
ALANI
|
ÜRETİM
|
VERİM
|
|||||||||||||||||||
Milyon
ha
|
1948-52
100 1994 %
|
1994
Dünya Tahıl Ek. Aldığı Pay %
|
Milyon
Ton
|
1948-52
100 1994 %
|
1994
Dünya Tahıl Ek. Aldığı Pay
|
kg/ha
|
1948-52
100 1994 %
|
|||||||||||||||
1948-1952
|
1994
|
1948-52
|
1994
|
1948-52
|
1994
|
|||||||||||||||||
Buğday
|
173,3
|
220,6
|
127,3
|
34,3
|
171,2
|
541,2
|
316,1
|
29,9
|
989
|
2458
|
248,5
|
|||||||||||
ARPA
|
52,4
|
69,4
|
132,4
|
10,8
|
59,3
|
142,7
|
240,6
|
7,8
|
1132
|
2056
|
181,6
|
|||||||||||
Yulaf
|
54
|
18,1
|
33,6
|
2,8
|
61,7
|
28,9
|
46,8
|
1,6
|
1143
|
1594
|
139,4
|
|||||||||||
Çavdar
|
38,56
|
10,4
|
27,0
|
1,6
|
37
|
22,6
|
61,1
|
1,2
|
959
|
2166
|
225,8
|
|||||||||||
TOPLAM
|
318,3
|
318,5
|
95,7
|
49,5
|
329,2
|
735,4
|
223,3
|
40,5
|
||||||||||||||
Mısır
|
88,3
|
136,2
|
194,3
|
21,2
|
139,9
|
514,5
|
367,7
|
27,8
|
1584
|
3776
|
238,3
|
|||||||||||
Çeltik
|
102,3
|
104,4
|
102,0
|
16,2
|
167,3
|
226,1
|
135,1
|
12,5
|
1631
|
2166
|
132,8
|
|||||||||||
Darı
|
37,7
|
____
|
5,8
|
26,4
|
1,5
|
700
|
||||||||||||||||
TOPLAM
|
190,6
|
278,3
|
256,3
|
43,2
|
307,2
|
1004,6
|
41,8
|
|||||||||||||||
D.TAHILLAR
|
45,4
|
____
|
7,3
|
70,6
|
17,7
|
|||||||||||||||||
G.TOPLAM
|
603
|
642,2
|
106,5
|
100
|
684,2
|
1810,6
|
264,6
|
100
|
||||||||||||||
Çizelge 1
Kıtalara ve
başlıca arpa üreten ülkelere ilişkin 2002 yılı üretim miktarı (çizelge
2) de gösterilmiştir. Kıtalar arasında en yüksek üretimi 49.5
milyon ton ile Avrupa sağlar. Bu üretime ulaşmasında Avrupa da ortalama arpa
veriminin 378 kg/da ile diğer kıtalar içersinde en yüksek düzeyde
bulunmasındandır. Avrupa dan sonra 2. Yeri 16.5 milyon ton ile Rusya
almaktadır. (2)
2002 Yılında
Kıtalar ve Başlıca Arpa Üreten Ülkelerin
Üretim Miktarları
ÜLKE ADI
|
BUĞDAY
|
ARPA
|
MISIR
|
ÇİN
|
90,0
|
2,6
|
122,0
|
AVRUPA BİRLİĞİ
|
104,6
|
49,5
|
40,1
|
HİNDİSTAN
|
72,0
|
2,6
|
12,0
|
A.B.D.
|
48,0
|
5,8
|
248,0
|
RUSYA
|
42,0
|
16,5
|
-
|
KANADA
|
22,0
|
12,7
|
9,5
|
AVUSTRALYA
|
19,0
|
6,0
|
0,5
|
UKRAYNA
|
18,0
|
8,2
|
3,2
|
ARJANTİN
|
14,5
|
0,5
|
12,0
|
DİĞER
|
144,6
|
35,1
|
165,2
|
DÜNYA TOPLAMI
|
574,7
|
139,5
|
612,5
|
KAYNAK:1) IGC/AĞUSTOS, 2002
(12) |
|||
Çizelge 2
Türkiye de Arpa
Ekiliş Üretim ve Verimi
Arpa Türkiye de
yetiştirilen tahıllar içinde ekilişte ve üretimde %29,5 pay ile buğdaydan sonra
ikinci sırayı yer alır. Ülkemizde yıllara göre arpa ekim alanı (çizelge
3) verilmiştir. Arpa ekim alanı 1993 de 3.485.000 ha iken 1998
yılında 3.750.000 ha
ulaşmıştır. Bu artış buğdaya zarar veren süne ve kımıldan kaçınmak daha kısa
sürede olgunlaştığı için ekim nöbetlerinde tercih edilmesi ve arpaya verilen
yüksek desteklemek alımlarından yararlanmak düşüncesinden kaynaklanmaktadır.
Ülkemizde yıllara
göre arpa üretim miktarları ve verimleri (çizelge 4) gösterilmiştir.
1993-1998 yılları arasında üretim daha çok ekim alanlarındaki artışa paralel
olarak artış göstermiştir. Arpa toplam üretimi 1993 ile 1998 yılları arasında 7
milyon-9 milyon ton arasında
değişmiştir.
Arpa verimleri
yıllara göre değişiklik göstermiş ve 2000-2400 kg/ha arasında gerçekleşmiştir.
Üretim miktarı ve verimde yıllara göre değişiklik olmakla birlikte azda olsa
sürekli bir artışın olduğu görülmektedir. (3)
1979-1999 Yılları arasında Ekilen Alan,Üretilen Arpa Miktarı ve Verim
Miktarları
|
|||
YIL
|
EKİLEN ALAN (HA)
|
ÜRETİM (TON)
|
VERİM (kg/Ha)
|
1979
|
2 800 000
|
5 240 000
|
1 871
|
1980
|
2 800 000
|
5 300 000
|
1 893
|
1981
|
2 965 000
|
5 900 000
|
1 990
|
1982
|
3 137 000
|
6 400 000
|
2 040
|
1983
|
2 900 000
|
5 425 000
|
1 871
|
1984
|
3 250 000
|
6 500 000
|
2 000
|
1985
|
3 350 000
|
6 500 000
|
1 940
|
1986
|
3 343 000
|
7 000 000
|
2 094
|
1987
|
3 314 000
|
6 900 000
|
2 082
|
1988
|
3 445 000
|
7 500 000
|
2 177
|
1989
|
3 440 000
|
4 500 000
|
1 308
|
1990
|
3 350 000
|
7 300 000
|
2 179
|
1991
|
3 450 000
|
7 800 000
|
2 260
|
1992
|
3 440 000
|
6 900 000
|
2 006
|
1993
|
3 485 000
|
7 500 000
|
2 152
|
1994
|
3 500 000
|
7 000 000
|
2 000
|
1995
|
3 525 000
|
7 500 000
|
2 128
|
1996
|
3 650 000
|
8 000 000
|
2 192
|
1997
|
3 700 000
|
8 200 000
|
2 216
|
1998
|
3 750 000
|
9 000 000
|
2 400
|
1999
|
3 650 000
|
7 700 000
|
2 145
|
7
Isparta da Arpa
Ekiliş Üretim ve Verimi
Isparta ilinin
yüz ölçümü 893.307 ha
olup bunun %40 nı orman alanı %8 ini su yüzeyi ve %28 ini tarım alanı
oluşturmaktadır. Tarım alanının toplam 157.359 ha ise tarla
bitkileri yetiştirilmekte olup bunun %56 sında buğday ve arpa üretimi söz
konusudur. Isparta da yıllara göre arpa ekim alanı (ha), verim (kg/ha) ve
üretim miktarları (çizelge 5) verilmiştir.
2000 yılında ise ilçelere göre ekim alanı verim ve üretim
miktarları (çizelge 6) verilmiştir. Tabloda da görüldüğü gibi en
fazla Yalvaç ilçesinde yapılmakta olup bunu Şarkikaraağaç ve Gelendost ilçeleri
izlemektedir. (4)
Isparta'da Yıllara Göre Arpa
Ekim Alanı (ha) Verim (kg/ha) Üretim (ton) Miktarları
|
|||
Yıllar
|
Ekim Alanı (ha)
|
Üretim (ton)
|
Verim (kg/ha)
|
1990
|
31 290
|
80 150
|
2 562
|
1991
|
30 798
|
74 678
|
2 425
|
1992
|
32 549
|
75 287
|
2 313
|
1993
|
32 890
|
79 436
|
2 415
|
1994
|
31 460
|
83 120
|
2 642
|
1995
|
31 570
|
81 621
|
2 586
|
1996
|
31 857
|
82 415
|
2 587
|
1997
|
35 755
|
99 296
|
2 777
|
1998
|
34 896
|
95 299
|
2 731
|
1999
|
34 930
|
96 698
|
2 768
|
2000
|
35 330
|
98 392
|
2 785
|
2001
|
35 410
|
92 896
|
2 623
|
Çizelge 5
2000 Yılı İlçelere Göre Hububat Ekim Alanı, Verim ve Üretim Miktarı
|
|||
İlçe
|
Ekim Alanı (ha)
|
Üretim (ton)
|
Verim (ton)
|
Merkez
|
2 970
|
7 234
|
2 436
|
Aksu
|
220
|
484
|
2 200
|
Atabey
|
1 470
|
4 410
|
3 000
|
Eğirdir
|
1 000
|
2 700
|
2 700
|
Gelendost
|
4 800
|
13 584
|
2 830
|
Gönen
|
3 000
|
9 000
|
3 000
|
Keçiborlu
|
3 200
|
9 780
|
3 050
|
Senirkent
|
2 600
|
7 820
|
3 008
|
Sütçüler
|
1 300
|
2 860
|
2 200
|
Ş. Karaağaç
|
6 500
|
16 640
|
2 560
|
Uluborlu
|
220
|
500
|
2 273
|
Yalvaç
|
7 750
|
22 500
|
2 903
|
Y. Bademli
|
300
|
900
|
3 000
|
Çizelge 6
|
|||
Arpa Ticareti
Ülkemizde 1993-2001 yılları arasında
arpa ihracat miktarları (çizelge 8) de verilmiştir.
Arpa ihracat miktarlarına bakıldığında yıllara göre önemli farklılıklar
gösterdiği dikkati çekmektedir.
Ülkemizde 1993-1999 Yılları Arasında Arpa İhracat Miktarları ve
Değerleri
|
|||||||
Yıllar
|
1993
|
1994
|
1995
|
1996
|
1997
|
1998
|
1999
|
Miktar (ton)
|
255 887
|
748 233
|
672 253
|
142 310
|
508 298
|
1 507 238
|
248 685*
|
Değer ($)
|
25 022 564
|
45 303 322
|
46 307 072
|
19 353 691
|
67 581 787
|
116 770 155
|
19 548 281
|
(*) İlk Sekiz aylık değer
|
|||||||
Çizelge 8
|
|||||||
Ülkemizde
1993-1999 yılları arasında arpa ithalat miktarları ve değerleri (çizelge
9) da verilmiştir. Türkiye arpa ithalat miktarları yıllara göre
önemli değişim göstermiş 1998 yılında
ithalat değerimiz en yüksek seviyeye yükselmiştir. İthal edilen
arpaların büyük çoğunluğu yem sanayinde kullanıldığı gibi bira sanayinde de
değerlendirilmiştir.
Arpa destekleme
kapsamında olduğu için ülke içi ve dışı ile olan alım satımlarda TMO önemli bir
yere sahiptir. Her ne kadar son zamanlarda TMO dışı kuruluşlarda etkin olmuşsa
da TMO yine önemini korumaktadır. Anılan nedenler ve ayrıca TMO dışı kuruluşların
stokların belirlenmesinin zorluğu da göz önüne alınarak burada yalnızca TMO
stokları verilmektedir. (çizelge 10) 1993-99 yılları
arasında arpa stoklarında üç katına yakın bir artış olmuştur. Aynı dönem içinde
iç alımlarda da iki katına yakın bir artış gerçekleşmiştir. (çizelge
11) Ülke içi arpa talebi yıllara göre değişmekle beraber 7 milyon
ton civarında gerçekleşmiştir (çizelge 12)
Ülkemizde
üretilen arpa büyük oranda yemlik olarak değerlendirilmekte bir kısmı da malt
olarak kullanılmaktadır.
1993-1999 Yılları Arasında Arpa İthalat Miktarları ve Değerleri
|
||||||||
Yıllar
|
1993
|
1994
|
1995
|
1996
|
1997
|
1998
|
1999
|
|
Miktar
|
78 945
|
138 780
|
43 499
|
56 766
|
17 600
|
191 806
|
30 513*
|
|
Değer ($)
|
11 956 071
|
14 286 124
|
6 090 849
|
13 579 260
|
2 983 810
|
17 879 170
|
3 432 987
|
|
(*) İlk Sekiz aylık değer
|
||||||||
Çizelge 9
|
||||||||
Türkiye de Yıllara Göre TMO nun Ocak Ayı İtibarı İle Devir Stokları
|
|||||||
Yıllar
|
1993
|
1994
|
1995
|
1996
|
1997
|
1998
|
1999
|
Miktar (ton)
|
392 945
|
1 057 077
|
1 162 321
|
67 939
|
488 561
|
1 368 934
|
940 473
|
Çizelge 10
|
|||||||
TMO nun Arpa İç Alımları
|
|||||||||||||
Yıllar
|
1993
|
1994
|
1995
|
1996
|
1997
|
1998
|
1999
|
||||||
Miktar (ton)
|
1 058 349
|
1 099 943
|
74 306
|
622 938
|
1 841 043
|
1 914 001
|
819 228
|
||||||
Çizelge 11
|
|||||||||||||
Ülke İçi Net Arpa Talebi
|
||||||
Yıllar
|
1995
|
1996
|
1997
|
1998
|
1999*
|
|
Miktar (000 ton)
|
6 870
|
7 550
|
7 870
|
7 686
|
7 000
|
|
(*) Tahmini Değer
|
||||||
Çizelge 12
|
||||||
Fiyatlar
1993-2001 yılları arasında TMO
tarafından arpaya uygulanan destekleme alım fiyatları (çizelge 13) de
verilmiştir. Fiyatlar o yıldaki iç ve dış faktörler göz önüne alınarak verilmiş
olan destekleme fiyatları olup piyasa da bu fiyatın altında ve üstünde
fiyatlarda oluşmuştur.(3)
1993-2002 Yılları arasında TMO Tarafından Uygulanan Destekleme Alım
Fiyatları
|
||||||||
Yıllar
|
1993
|
1994
|
1995
|
1996
|
1997
|
1998
|
1999
|
2002*
|
Beyaz Arpa (kg/TL)
|
1 650
|
2 700
|
5 250
|
14 400
|
24 750
|
39 750
|
60 000
|
149 500
|
Siyah Arpa
|
1 550
|
2 520
|
4 900
|
13 500
|
23 100
|
37 100
|
56 000
|
138 000
|
(*) Başlangıç Fiyatı
|
||||||||
Çizelge 13
|
||||||||
Bazı
bölgelerimize ait arpa üretiminin üretim girdileri (çizelge 14-15-16-17)
de verilmiştir.(7)
Buna göre Isparta ilinde 2001 yılı itibarı ile 1 da
arpadan elde edilen net gelir azami ve asgari olarak şu şekildedir. (çizelge
18) (8)
Isparta da 2001
Yılı İtibarı İle Bir da Arpanın Getirisi
|
||||||||
VERİM kg/da
|
ÜRÜN FİYATI
(1000 TL)
|
GAYRİ SAFİ
GELİR
|
ÜRETİM
MASRAFLARI (milyon TL)
|
NET GELİR
milyon TL
|
||||
Asgari Azami
|
Asgari Azami
|
Asgari Azami
|
Asgari
Azami
|
Asgari Azami
|
||||
KURU
|
180 350
|
110 185
|
35 102
|
30 78
|
5 24
|
|||
SAMAN
|
300 500
|
50 75
|
||||||
Çizelge 18
|
||||||||
Arpanın Bitki
Özellikleri
Çimlenen bir arpa
tanesi 5-8 kökçük verir. Bu kökçükler kısa bir zaman sonra yok olarak toprağa
yakın boğumlardan meydana gelen kökler toprağın 25-30 cm derinliğinde yayılarak
bitkiyi beslerler. Bir kısım kökler ise toprağın derinliklerine inerler.
Arpada kökün
büyümesi ilk devreler de çok kuvvetlidir ve bu durum bitkinin başak çıkarmasına
kadarda devam etmektedir. Arpada kökün ilk devreler de kuvvetli olarak
büyümesinin sebebi diğer buğdaygillere nazaran yetişmesinin daha kısa
olmasındandır. Arpa filizleri yeşil renktedir bazılarında ise menekşe renginde
antosiyan lekelerine de rastlanır. Buğdaygiller içersinde en çok
kardeşlenendir. Normal olarak 5-8 kardeş verir. Arpada dilcik ve kulakçık çok
kuvvetli olarak gelişmiştir yaprakları diğer buğdaygillerden daha geniştir.
Uzunluğu 13-23 genişliği ise 0.5-1.8
cm dir. Gövdesi ortalama 35-100 cm kadar boy alır. Genel
olarak çok sıralı arpalar boyca iki sıralılardan daha kısadır.
Arpada başak
beşinci bazen de sekizinci boğumdan sonra çıkar. Ortalama 8-15 cm boyundadır. İki sıralı
arpalarda çok sıralılara nazaran daha uzundur. Başaklar başak ekseni üzerinde
teker teker otururlar ve bir çiçeklidirler. Başak ekseni üzerindeki çiçeklerden
yalnız ortadaki tane tutma kabiliyetinde ise başak iki sıralı aksi takdirde çok
sıralıdır.
İki sıralı
arpalarda döllenme açık olup yabancıdır. Döllenme sırasında havanın
sıcaklığı düşük olursa çiçekler
açamayacaklarından döllenme kendi kendisine olur. Döllenmenin açık ya da kapalı
olması ıslah içinde önemlidir.(5)
Bir arpa tanesi
genel olarak bir karyopsis ile ona dıştan yapışık bulunan iç kavus, kapçık ve
başakçık ekseni kalıntısından oluşur. Çıplak arpa çeşitlerinde ise iç kavuz ve
kapçık karyopsise yapışık olmadığından harman sonunda elde edilen ürün çıplak
tanelidir. Gerek karyopsis gerekse kavuzların özellikleri çeşitlere göre az çok
değişiklikler gösterir. Karyopsis en dışta meye kabuğu (pericarp) ve onun
altında tohum kabuğu (testa) ile bunlar tarafından çepeçevre sarılan besi doku (endosperm)
ve embriyoyu kapsar. Arpa tanesi yaklaşık 8-12 mm uzunluk, 3-4 mm genişlik ve 2-3 mm kalınlıktadır. Bu
boyutlar çeşitlere ve özellikle iki ya da altı sıralı ve sık ya da seyrek
başaklı oluşuna göre değişir. Bin tane ağırlığı 30-62 gr hektolitre ağırlığı
60-72 kg
arasında bulunur. Bileşiminde yaklaşık %67-68 azotsuz ekstrak %9.5 ham protein
%10-14 nem %3.9 ham selüloz %2.1 ham yağ ve %2.2 kül bulunur. Hazmolunur
maddeler oranı ise %62.4 ekstrak maddeler %6.6 protein %1.9 yağ ve %1.3
selülozdur. (9)
Arpada Kalite
Ölçütleri
Değişik tüketim
alanlarının arpada kalite kavramları birbirinden ayrıdır. Örneğin insan
beslenmesinde kullanıldığı yerlerde çıplak arpa kaliteli arpa sayılır. Yemlik
ve biralık arpa tüketim çevreleri ise kavuzlu arpaları kullanırlar. İnsan
beslenmesinde ise arpanın doğrudan kullanımı çok az olduğundan kalite kavramı
yalnızca yemlik ve biralık arpa tüketicilerinin aradığı ölçütleri
kapsamaktadır.
Yemlik arpada
aranan en önemli özellikler başta verim olmak üzere yüksek protein ve düşük
kavuz oranıdır. Ayrıca kılçığın dipten kırılır ve düz olması da istenir. Kavuz
ve kılçık faktörleri bakımından çıplak arpalar daha elverişli görünürse de
bunlarda verimin düşük oluşu geniş çaplı üretimlerini önlemektedir. Kılçığın
dipten kırılması arpada hektolitre ağırlığını da yükseltir. Kılçığın çok dipten
kırılması ise kavuzların uçtan yırtılmasına neden olur ki bu durumda üründe
çıplak tane oranı da artar. Arpa tanesinde yaklaşık %7-15 ağırlığı olan kavuzun
besleme değeri de düşüktür. Yemlik arpada kavuz oranının düşük olması istenir.
ancak yemlik arpanın kolay sindirile bilmesi için kavuzlu olması da gerekir.
Biracılık yönünden iyi bir arpada, arpanın ölçütleri renk ve koku dolgunluk
kılçıklılık durumu kırık tane oranı deneysel ölçütleri ise tane irilik oranı
çimlenme gücü nem oranı protein oranı nişasta oranı ve kavuz oranı olarak
sayabiliriz. Günümüzde bu ölçütlerin bir çoğu için ayrı kalite dereceleri de
ortaya konmuştur. (9)
Biralık arpada
başlıca kalite değerleri hektolitre ağırlığı en az 65 kg , %85 den fazlasının
tane iriliği 2.5 mm
den büyük, 1000 tane ağırlığı 36-48 gr, kavuz oranı %8-9, ekstrak oranı en az
%65, protein oranı %8-12, çimlenme hızı %90 nın üzerinde nem oranı %12-13 ve
tane kesiti tam unlu olmalıdır. (10)
Arpa
Standardizasyonu
Dünyada arpa
standardizasyonu buğdayda olduğu kadar gelişmiş değildir. Ülkeler değişik faktörleri
göz önünde bulundurarak arpa ürünlerini sınıflandırırlar. Örneğin A.B.D de
arpalar tane rengi ve ekolojik bölgesine göre beş sınıfa bu sınıflar ise
hektolitre ağırlığı bulunacak sağlam taneler yüzdesi, yabancı madde, kırık
tane, siyah tane yüzdelerine göre kalite derecelerine ayrılır.
Türkiye de
arpanın tanımına sınıflandırma, derecelendirme, örnek alma, inceleme ve
deneylerine piyasaya sunuluş ilkelerine ilişkin TS 4078 sayılı arpa standardı
Mart 1983 de yayınlanmıştır. Bu standartta arpa buğdaygiller (gramineae)
familyasının hordeum cinsinin iki sıralı (hordeum distichum L.)
ve çok sıralı (hordeum vulgare L.) türlerine ait bitkilerin
tohumlarıdır diye tanımlanmaktadır. Bu standart maltlık (biralık) ve yemlik
arpaları kapsar. Tohumluk olduğu belge ile belirtilen arpaları kapsamaz.
Maltlık ve yemlik arpa sınıflarının özellikleri (çizelge 19) de
verilmiştir. (9)
Maltlık ve Yemlik Arpa Sınıflarının Özelliklerine Göre Dereceleri
|
||||||||||
ÖZELLİKLER
|
MALTLIK
|
YEMLİK
|
||||||||
Dereceler
|
Dereceler
|
|||||||||
1
|
2
|
3
|
1
|
2
|
3
|
|||||
Hektolitre ağırlığı (kg,en az)
|
69
|
67
|
65
|
|||||||
Bindane ağırlığı (gr,en az)
|
45
|
43
|
40
|
|||||||
>
|
85
|
80
|
75
|
|||||||
<
|
2
|
4
|
6
|
|||||||
Kavuz oranı ( Ağırlıkca % )
|
8
|
10
|
12
|
|||||||
Bozuk dane (en çok)
|
Toplam (ağırlıkça %)
|
1
|
2
|
3
|
3
|
5
|
8
|
|||
Rastıklı dane (sayı/kg)
|
15
|
25
|
40
|
|||||||
Yabancı madde (ençok)
|
Toplam (ağırlıkça %)
|
1
|
2
|
3
|
3
|
5
|
8
|
|||
Pelenir (sayı/kg)
|
20
|
30
|
50
|
30
|
60
|
100
|
||||
Kırık dane (ağırlıkça %)
|
3
|
5
|
8
|
5
|
10
|
15
|
||||
Siyah arpa (ağırlıkca %)
|
0,5
|
1
|
2
|
3
|
5
|
8
|
||||
Diğer tahıllar (ağırlıkça %)
|
2
|
3
|
5
|
5
|
10
|
20
|
||||
Tip karışımı (ağırlıkça %)
|
2
|
4
|
6
|
|||||||
Çizelge 19
|
||||||||||
Arpanın Adaptasyonu
Dünya arpa ekilişinin bir çoğu kuzey
yarım kürededir. Norveç te 70 kuzey enlemine güney yarım kürede ise Arjantin de
45 derece güney enlemine dek arpa yetiştirilmektedir. Dikey olarak en fazla
çıkabildiği yükseklik Himalaya dağlarının güney batı yönlerinde 4480 m dir. Bu değerler
arpanın yeryüzünde yatay ve dikey olarak oldukça geniş bir alana yayıldığını
göstermektedir. Ancak bu değerler arpanın soğuğa ve sıcağa çok dayanıklı olduğu
izlemini vermemelidir. Enlem ve yükselti bakımından ekstremlere ulaşabilen arpa
alanları arpanın yazlık ekildiği alanlardır.(9)
İklim İstekleri
Serin iklim tahılları içinde iklim
istekleri en fazla olan cins arpadır. Çimlenme minimumu 3-5 C derece optimumu ise 20 C dir. Vejetasyon süresi ve toplam sıcaklık isteği,
aynı yöredeki buğdaya göre daha azdır. Fazla soğuk ve fazla sıcak olmayan,
bağıl nemi yüksek olan yerlerde yetişir. Vejatatif dönemde, sıcaklığı 0 C nin altına düşmeyen ve 18-20 C nin üstüne çıkmayan,
bağıl nemi sürekli olarak %70-80 arasında bulunan yerler arpa için çok
uygundur. Çıkışı izleyen 3-4 hafta içinde sıcaklık 6-16 C arasında, ortalama
sıcaklık 10 C
dolayında olmalıdır.
Fazla güneşlenme;
düşük havanemin de zararlı, yüksek hava
neminde yararlı olur. Sapa kalkma sırasında sıcaklık 10 C nin altına inmemeli ve 23 C üstüne çıkmamalıdır.
Sıcak ve kurak havalı yerler de, çiçeklenme sırasındaki sıcak hava akımları
(sam yelleri); döllenmeyi ve tana tutma oranını azaltır, verimi düşürür.
Arpanın yüzlek olan kökleri, bu sırada toprağın oldukça derinliklerinde olan
suyu alamadıklarından; bitkiler erken oluma geçer ve düşük verim getirir.
Arpanın kurak ve yarı kurak bölgelerde yetişen çeşitleri varsada bunların
verimleri, nemli bölgeler de yetişen çeşitlerine göre çok düşüktür.
Arpa, kurağa
olduğu gibi düşük sıcaklıklara dayanamaz. Kışa ve kurağa en dayanıklı tipleri
bile buğday düzeyinde dayanıklı değildir. Arpa çeşitlerinin çoğu –15 C
yakınındaki kar örtüsüz, düşük sıcaklıklarda ölüme gider. Bu yüzden, arpanın
kısık ekimi bir çok bölgelerde kısıtlıdır. Yazlık ekimi ise ancak yüksek nemli
ve verimli topraklarda bol ürün getirir. Soğuk bölgelerde iki sıralı arpalar.
Ilıman bölgelerde ise genellikle altı sıralı arpalar yetiştirilir. Yazlık
ekimin zorunlu olduğu yörelerde ve durumlarda, arpa olabildiğince erken yazlık
ekilmelidir.
Toprak İstekleri
Arpa, toprak
istekleri en yüksek olan bitkiler arasındadır. Çiftçimiz, gübreleye bildiği;
arpanın iyi yetiştiği verimli tarlalara “arpalık” adını verir. Uygun çeşitler
ekilmek koşuluyla, arpa düzeyinde ürün verebilen kültür bitkisi pek azdır.
Kökleri yüzlek olduğundan; bitki besin maddelerinin toprakta bol ve alınabilir
durumda olmasını ister. En iyi arpa toprakları; havalanması iyi olan, organik
maddesi %5 den az olmayan, reaksiyonu nötr olan tınlı topraklardır. Havalanması
iyi olmayan yağışlı bölge topraklarında, verim ve özellikle tane kalitesi düşük
olur. Su tutma kapasitesi düşük hafif kumlu topraklarda, bitki kuraktan zara
görür; taneyi tam doldurmadan, zor oluma gider ve verimi düşer.
Arpa, asit topraklara duyarlıdır. Bununla
birlikte toprakta orta derecede aktif
kalsiyum bulunması durumunda Ph=5-6 olan hafif asit topraklarda arpa
yetişebilir. Arpa tuza dayanıklılık bakımından başta gelen tarla
bitkilerindendir. Kök bölgesindeki toprak solusyonun da tuz oranı %0.8-16
arasındaki tuzlu topraklarda arpa yetişebilir. Topraktan fazla tuz kaldırdığı
için, sulu tarım alanlarının ekim nöbetinde arpanın önemli bir yeri vardır.
Toprakların çoraklaşmasını ve alkalinleşmesini önler; toprak verimliliğini
korur.
Ekim Nöbeti
Arpa toprakta bol ve alınabilir besin
maddeleri istediğinden; ön bitkinin bıraktığı toprağın fiziksel, biyolojik ve
kimyasal özelliklerinin bilinmesi önemlidir. Çiftlik ve ticaret gübresi
verilmiş şekerpancarından sonra, arpa iyi yetişir. Toprakta fazla azot artığı
bırakan ön bitki ve bu arda baklagil bitkileri; yemlik arpa için elverişli olup
biralık arpa için elverişli değildir.
Genel olarak
arpadan sonra yine arpa ya da öteki serin iklim tahılları ekilişi yaygın ise
de, arpanın bir çapa bitkisinden sonra ekilmesi uygundur. Yonca ve üçgülden
sonra da arpa ekilebilir. Özellikle birkaç yıllık yonca yetiştirilmiş tarlada,
arpa çok yüksek verim getirir. Böyle bir ekim nöbetinde; bol ve kaliteli
(yüksek proteinli) yemlik arpa elde edilir.
Kışlık arpa, serin
iklim tahılları içinde en erken oluma
ulaşan, tarlayı erken boşaltanıdır. Bu nedenle; hasadından sonra aynı tarlaya
ikinci bir ürünü yazlık ekme olanağı verir. Uygun yörelerde yılda iki ürün
kaldırmak amaçlandığında; arpa, yılın birinci ürünü olarak göz önünde
bulundurulması gereken bir bitkidir. Ayrıca, tuza dayanıklı olduğundan ve
topraktan fazla tuz kaldırdığından sulu tarım alanlarının ekim nöbetinde
arpanın vazgeçilmez bir önemi vardır. (9)
Gübreleme
Arpanın birim alandan kaldırdığı bitki
besin maddeleri miktarı yüksektir. Schindler (1920) ‘e göre 300 kğ tane ürünü
ile yaklaşık 5 kg
N,20 kg Fosfor asidi,2 kg K;aynı
miktarda saman ürünü ile de yaklaşık 1.5kg N ,5,5 kg fosfor asidi ve 3.5 kg K kaldırır.
N,arpanın
beslenmesinde önemli rol oynar ve proteinin temelini oluşturur. Bu yönden,
Biralık ve yemlik olarak yetiştirilecek arpalara değişik gübre uygulanmalıdır.
Biralık arpalarda yüksek protein oranı istenmediğinden; fazla Azotlu gübrelerden kaçınılır. Yemlik arpada
ise yüksek protein oranı istendiğinden,yatmaya yol açmayacak dozda fazlaca azot
verilebilir. Kuşkusuz azotlu gübrenin artması; fosfor, potasyum ve su gibi
öteki besin maddelerinin de bulunmasına bağlıdır.
Tahıllar içinde
potasyuma gereksinimi en fazla olan cins arpadır. Ancak arpanın potasyuma
olumlu tepkisi yeterli neme de bağlıdır. Kurak yıllarda potasyumun ürün
arttırıcı etkisi düşer. Bununla birlikte arpa çeşitlerinin potasyuma tepkisi de
değişir. Genellikle potasyumlu gübreler arpanın bileşimindeki protein oranını
düşürür ekstrak oranını yükseltir. Bu nedenle biralık arpa üretiminde
potasyumlu gübreleme gereklidir. Ancak potasyumlu gübrelerin etkisini
gösterebilmesi için toprakta kireç gereklidir. Kireçsiz topraklarda potasyum
bitkiye zararlı olabilir.
Fosfor, iyi bir
ürün alabilmek için yeterli düzeyde bulunması gereken önemli bir besin
maddesidir. Arpa kökleri 2 ve 3 değerli fosforik asiti kolay eritemediğinden
suda eriyebilir ve kolayca alınabilir fosforla gübreleme gereklidir. Bu amaçla
süper fosfat kullanılabilir.
Verilmesi gereken
gübre miktarı özellikle ön ürünün yetiştirilme koşullarına bağlıdır. Örneğin
yoğun çiftlik ve kimyasal gübreleme uygulanmış
şeker pancarı tarlasında arpa topraktaki artan besin maddelerini
kullanabildiğinden, gübrelenmeksizin de yetiştirilebilir. Buna karşılık kara
nadas uygulanan iç bölgelerimizde iyi bir ürün alabilmek için fosforlu
gübreleme zorunludur. Toprak suyu kısıtlı olmayan yerlerde da 8-10 kg N, 4-6 kg fosfor 3-6 kg K verilmesi uygundur.
Daha fazla azotlu gübreleme yatmaya yol açabilir. Çok sulanan ve arka arkaya
arpa ekilen tarlalara potasyumlu gübre gereklidir. Yağışı az olan yerlerde
verilecek gübre miktarı azaltılır. Fosforlu ve potasyumlu gübreler tohumla
birlikte; azotlu gübrelerin tohumla birlikte yarısı da sapa kalkmada
verilmelidir. DAP gübresi ekim sırasında verilerek fosforlu gübrelemenin tümü
azotlu gübrelemenin yarısı yapılmıştır. Azotun kalan yarısı ilkbahar
gübrelemesi ile verilir. Biralık
arpalarda tanede yüksek protein oranı istenmediğinden fazla ve geç azotlu
gübrelemeden kaçınılmalıdır.
Toprak İşlemi
Kurak ve yarı kurak bölgelerde ekim
nöbetine arpanın getirileceği durumlarda yabancı ot savaşı ve toprak neminin korunması
bakımından ön bitkiyi tarlayı boşattıktan hemen sonra gölge tavında olan toprak
hafif pullukla sürülür. Böylece ön ürün sırasında dökülen yabancı ot
tohumlarının çimlendirilmesi sağlanır.
Sulu tarım
bölgelerinde ekim nöbetine giriyorsa toprak devrilerek ve derin işlenir.
Böylece sızan sularla yıkanan aşağılarda biriken toprak kolleitleri ve besin
maddeleri yeniden üst katlara çıkarılır. Aynı zamanda toprağın havalanması ve
yapısı düzeltilmiş olur. Pullukla işlenen topraklarda meydana gelen sert taban
3-5 yılda bir toprağı dipten derin işleyen aletlerle kırılarak toprağın yapısı
iyileştirilir.
Ekim Zamanı
Bölgesel iklim koşullarına göre, arpa
kışlık ya da yazlık olarak ekilebilir. Kıyı bölgelerimizde kışlar ölümlü
olduğundan; arpa öteden beri genellikle kışlık olarak ekilmektedir. İç
bölgelerimizde önceleri; başka dayanıklı kışlık çeşit olmadığından, yalnız
2-sıralı siyah arpa kışlık ekilirdi. Kışa dayanıklı aynı 2-sıralı beyaz Tokak
157/37 arpasının ıslahından sonra; arpanın kışlık ekimi bu bölgelerimizde hızla
gelişmiştir. Bugün tüm Orta Anadolu ve geçit bölgeleri ile Doğu Anadolu nun
kışı çok sert geçen yüksek yaylaları dışında, arpa kışlık olarak ekilmektedir.
Kışlık ekim Orta
Anadolu ve öteki iç bölgelerimizde kasım ayına dek yapılmış olmalıdır. Kıyı
bölgelerimizde ekim biraz geciktirilerek, 15 Kasım-15 Aralık arasındaki bir
aylık dönede yapılmalıdır. Bu bölgelerde erken ekilen arpa, kışın daha hızlı
vejetasyonunu sürdüreceğinden; ilk bahara fazla boylanmış olarak girer ve
yatmalara neden olur. Alatav olasılığı bulunan ekimin geciktirilmesi uygundur.
Kışı sert geçen
iç bölgelerimizde arpa, Ekim ayında ekilir; bitkilerin kritik kış dönemine
girmesinden önce güçlü bir kök sistemi geliştirilmesi sağlanır. Ekimin ilk don
tarihleri öncesine dek geciktiği yörelerde “don durma” ya da “gömme” denilen
eki yöntemi de uygulanır. Böyle bir ekim de, tohum toprak içinde çimlenir ve
vernalize olur; çimin toprak yüzüne çıkışı ise kış sonunu bulur. Arpanın yazlık
ekimi, Şubat başı ile Nisan arasında yapılabilir. Yazlık ekimin olabildiğince
erken yapılması gerekir.
Ekim Sıklığı ve
Yöntemleri
Ekim derinliği, çimlenme ve çıkış
için yeterli nem ve havalanmayı sağlayacak bir düzeyde hazırlanır. Bu amaçla,
arpaya uygulanacak ekim derinliği 3-6 cm arasındadır. Genellikle kışlık arpa
ekiminde derinlik 4-6, yazlık ekimde ise 3-4 cm olmalıdır. Daha derine ekim kışlıkta
çıkışı geciktirebilir. Yazlıkta ise tohumun havalandırılmasını aksatır.
Ekim sıklığı,
kullanılacak tohumluğun fiziksel ve biyolojik değerleri ile çeşitli kardeşlenme
yeteneğinin, toprağın verimlilik düzeyinin, gübrelenmenin, ekim zamanını ve
iklim faktörlerinin etkileri altındadır. Kışlık ekimlerde metrekareye 450-550,
yazlık ekimlerde 500-600 tohum düşecek şekilde ekim sıklığı hesaplanır.
Kardeşlenmenin yüksek olduğu arpalık topraklarda ekim daha seyrek yapılabilir.
Tohumluğun dolgun taneli olması çıkış ve ilk gelişmenin düzenli olmasını
sağlar. Genellikle kıyı bölgelerimizde da 16-18 kg , iç bölgelerimizde 18-20 kg tohum atılır.
Ekim yöntemlerinin yaygın olarak uygulanan
ve en elverişsiz olanı serpme ekimdir. Bu yöntemde tohumluk elle serpilerek
atıldıktan sonra tırmık, çalı sürgüsü, kara saban ya da pullukla kapatılır.
Tohumların bir kısmı açıkta kaldığından, bir kısmı da derine düştüğünden çıkış
ve bitki sağlığı düzensiz olur. Mibzere göre %30-50 daha fazla tohum
kullanılır. Kıyı bölgelerimizde düz mibzerler kurak ya da yarı kurak
bölgelerimizde ise baskılı mibzerler kullanılırsa belirtilen sakıncalar ortadan
kalkar.
Arpa Hasat ve
Harmanı
Kışlık arpa
aynı yöredeki öteki serin iklim tahıllarından önce oluma ulaşır. Arpada hasada
girmek için tanedeki nem oranını %13.5 un altına düşmesini beklemek gerekir.
İyice kurumadan harman edilmiş arpa ürününde kavuzlar kolayca renk atar ve
biralık kalitesi düşer. Arpada kavuzlar taneye yapışık olduğundan tana dökmesi
söz konusu değildir. Başaklar boyun bükerse de mekanik bir etki olmadıkça da
kırılmazlar. Bununla birlikte altı sıralı arpaların büyük çoğunluğunda hasadın
gecikmesi durumunda başağın tümü yada bir kısmı kopuk düşer. İki sıralı arpa
çeşitlerinde başak kırılması söz konusu değildir. Bunlarda hasadın gecikmesi
durumunda tanelerin bir kısmı dökülebilir. Başak kırılma ve kopmalarını önlemek
için çiftçiler arpayı sarı olum başında biçip demetleri harman yerinde
kurutmayı yeğlerler.
Biçer döverle
hasat için çeşidin yeterince boylu olması ve olum sırasında başaklarını yere
sarkıtmamış bitkilerin yatmaya uğramamış olması gerekir. Harman makinasının ya
da biçer döverin ayarlanmasına ve çalıştırılmasına özen gösterilmelidir.
Arpa Hastalıkları
Arpa Kapalı
Rastığı=Arpa sürmesi (Ustilago hordei):
buğdayın
sürme hastalığına benzediği için arpa sürmesi adı da verilen bu hastalık
yurdumuzda en çok zarar yapan arpa hastalığıdır. Mantarın sporu tanede
kavuzların altında çimlenir infekte edilmiş bitkilerde sap daha kısa boylu
başağın kından çıkması sağlam saplardan daha geçtir. Önceleri zar içinde
bulunan sporlar bu zarın yırtılması ile yayılır ve sağlam başaklara geçebilir.
Derin ekim arpa kapalı rastığının infeksiyonuna elverişli olmaktadır. Tohumla
geçen bir hastalık olduğundan tohum ilaçlaması yapılmalı ya da dayanıklı
çeşitler bulunmalıdır.
Arpa Açık
Rastığı:
Ustilago nudo ve Ustilago nigra mantarlarının yol açtığı bu hastalık daha çok
kıyı bölgelerimizde görülür. Her iki hastalık türünde de başakçıkların yerini
siyah ya da kahverengi toz yığınları doldurur. Hastalıklarla mücadelede en iyi
yöntem dayanıklı çeşitlerin bulunup yetiştirilmesidir.
Yaprak Çizgi
Hastalığı:
Yurdumuzda en çok görülen arpa hastalığıdır. Daha çok altı sıralı
arpalarda görülür. Yapraklarda uzunlamasına beyaz ya da sarı çizgiler oluşur.
Bu çizgiler daha sonra genişleyip kahverengine dönüşür. Hasta bitkilerde
gelişme duraklar başaklanma gecikir yada hiç olmaz. Tohum ilaçlaması yapılarak
hastalık önlenebilir. Dayanıklı çeşit bulmak en iyi önlemdir.
Yaprak Leke
Hastalığı:
Bu hastalık bitkilerde genç (fide) döneminde solgunluğu dolaysıyla
bitkilerin seyrelmesine yol açar. Daha
sonra bitkinin yaprak sap ve başağında koyu kahverengi lekeler oluşur
verim düşer. Özellikle tanedeki siyah kahverengi lekeler kaliteyi düşürür.
Tohum ilaçlaması yalnız tohum infeksiyonunu önler. Hastalığa karşı dayanıklı
çeşitler bulunmalıdır.
Külleme
(Erysiphe graminis):
Yaprak ve sapta küflü toz görünümünde beyaz ya da gri bir
örtü meydana getirir. Başlangıçta küçük lekeler olarak görülen bu örtü katı
zamanla genişleyip tüm bitkileri sarar. Erken dönemdeki bitkilere zararı fazla
olur. Tane bağlamadan sonra görülmesi fazla önemli değildir. Seyrek ekim derin
sürüm dayanıklı çeşit ekme gibi kültürel önlemler alınmalıdır.
Yukarda
belirtilenlerin dışında arpanın Fusarium
(solgunluk-yanıklık), virüs ve bakteri hastalıkları da vardır. Daha çok sıcak
bölgelerde zarar yapan bu hastalılar yurdumuz arpaları için önemli değildir.
Eurygaster integriceps
Aelia rostrata
Anisoplia
çekirge
Arpa
zararlıları: Arpaya zarar yapan Süne (Eurygaster integriceps), Kımıl (Aelia
rostrata), Zabrus, Bambul (Anisoplia) ve çekirgeler gibi zararlılarla uygun
dönemlerde mücadele edilmelidir. (9)
2005 Yılına Kadar
Arpa Sektörü Projeksiyonları
Geçmiş yılların durumu göz önüne alınarak ve
rakamları kullanılarak 2005 yılına kadar sektörle ilgili projeksiyonlar
yapılmıştır. Bu projeksiyonlarda ekim alanı üretim verim ve tüketim gibi
değişkenleri geçmişte etkileyen etmenlerin gelecekte de aynı etkilerde
bulunacağı varsayımından hareket edilerek (çizelge-20,21,22,23) verilmiştir.
Arpa Ekim Alanında Beklenen Değişmeler
|
||
Yıllar
|
Ekim Alanı (
|
Endeks (1999=100)
|
2003
|
4 052
|
105
|
2004
|
4 103
|
107
|
2005
|
4 153
|
108
|
Çizelge 20
|
||
Arpa Üretiminde Beklenen Değişmeler
|
||
Yıllar
|
Üretim (000 ton)
|
Endeks (1999=100)
|
2003
|
8 923
|
114
|
2004
|
9 074
|
116
|
2005
|
9 224
|
118
|
Çizelge 21
|
||
Arpa Veriminde Beklenen Değişmeler
|
||
Yıllar
|
Verim (kg/ha)
|
Endeks (1999=100)
|
2003
|
2 257
|
103
|
2004
|
2 273
|
104
|
2005
|
2 290
|
104
|
Çizelge 22
|
||
Ülke İçi Beklenen Talep
|
||
Yıllar
|
Net Arz(000 ton/yıl)
|
Endeks 1999 = 100)
|
2003
|
7 875
|
107
|
2004
|
8 002
|
109
|
2005
|
8 128
|
110
|
Çizelge 23
|
||
Arpa (Hordeum vulgare L.) Hastalıkları
| MLO ve Virüs Hastalık Etmenleri | |||
|---|---|---|---|
| Afrika Buğday çizgi Virüsü | African Cereal Streak Virus (Ethiopia, Kenya) | ||
| Arpa Hafif Mozaik Virüsü | Barley Mild Mosaic Virus (BaMMV) (Europe, Japan) | ||
| Arpa Mozaik Virüsü | Barley Mosaic Virus (Japan) | ||
| Arpa Çizgi Mozaik Virüsü | Barley Stripe Mosaic Virus (BSMV) | ||
| Arpa Sarı Cücelik Virüsü | Barley Yellow Dwarf Virus (BYDV) | ||
| Arpa sarı Mozaik Virüsü | Barley Yellow Mosaic Virus (BaYMV) (Europe, Japan) | ||
| Arpa Sarı Çizgi Mozaik Virüsü | Barley Yellow Streak Mosaic Virus | ||
| Arpa Sarı Çizgi Hastalığı | Barley Yellow Stripe (Virus-Like agent (Turkey)) | ||
| Brome Mozaik Virüsü | Brome Mosaic Virus (BMV) | ||
| kuzey Buğday Mozaik Virüsü | Northern Cereal Mosaic Virus (NCMV) (Japan, Korea, Pakistan, Siberia) | ||
| Kloroz Striate Mozaik Virüsü | Chloris Striate Mosaic Virus (CSMV) (Australia) | ||
| Doğu buğday Striate Virüsü | Eastern Wheat Striate Virus (India) | ||
| Hordeum Mozaik Virüsü | Hordeum Mosaic Virus (HoMV) | ||
| Yulaf Mavi Cücelik Virüsü | Oat Blue Dwarf Virus (OBDV) | ||
| Yulaf Yalancıroset Virüsü | Oat Pseudorosette Virus (Siberia) | ||
| Yulaf Kısır Cücelik Virüsü | Oat Sterile Dwarf Virus (OSDV) | ||
| Çeltik Siyah Çizgi Cücelik Virüsü | Rice Black-Streaked Dwarf Virus (RBSDV) (Japan, Korea, China, Russia) | ||
| çeltik şerit Virüsü | Rice Stripe Virus (RSV) (Japan, Korea, China, Russia) | ||
| Kışlık Buğday Rusya Mozaik Virüsü | Winter Wheat Russian Mosaic Virus (WWRMV) | ||
| Buğday Cücelik Virüsü | Wheat Dwarf Virus (WDV) (Sweden, the former Soviet Union, Bulgaria) | ||
| Buğday Toprak Kökenli Mozaik Virüsü | Wheat Soil-Borne Mosaic Virus (SBWMV) | ||
| Buğday Çizgi Mozaik Virüsü | Wheat Streak Mosaic Virus (WSMV) | ||
| Buğday Sarı Yaprak Virüsü | Wheat Yellow Leaf Virus (WYLV) (Japan) | ||
| Bakteriyel Hastalık Etmenleri | |||
| Bakteriyel Çizgi | Xanthomonas translucens pv. translucens (ex Jones et al., 1917) Vauterin et al. 1995 | ||
| Bakteriyel Dane ve Yaprak Yanıklığı | Pseudomonas syringae pv. syringae van Hall 1902 | ||
| Bakteriyel Şerit Hastalığı | Pseudomonas syringae pv. striafaciens (Elliott 1927) Young et al. 1978 | ||
| Basal Glume | Pseudomonas syringae pv. atrofaciens (McCulloch 1920) Young et al. 1978 | ||
| Fungal Hastalık Etmenleri | |||
| Antraknoz | Colletotrichum graminicola (Ces.) G. W. Wils. (teleomorph:Glomerella graminicola Politis) | ||
| Arpa Çizgi (Stripe) | Drechslera graminea (Rabenh.) Shoemaker | ||
| Cephalosporium Çizgi (stripe) | Hymenula cerealis Ellis & Everh. = Cephalosporium gramineum Nisikado & Ikata in Nisikado et al. | ||
| Kök Çürüklükleri | - Bipolaris sorokiniana (Sacc.) Shoemaker - Fusarium culmorum (Wm. G. Smith) Sacc. - F. graminearum Schwabe (teleomorph: Gibberella zeae(Schwein.) Petch) | ||
| Mildiyö | Sclerophthora rayssiae Kenneth et al. | ||
| Sürme | Tilletia controversa Kuhn in Rebenh. | ||
| Çavdar Mahmuzu | Claviceps purpurea (Fr.:Fr.) Tul. (anamorph:Sphacelia segetum Lev.) | ||
| Kuşgözü | Pseudocercosoporella herpotrichoides (Fron) Deighton (teleomorph: Tapesia yallundae Wall.&Sp.) | ||
| Hale Lekesi | Pseudoseptoria donacis (Pass.) Sut. = Selenophoma donacis (Pass.) R. Spr. & A.G. John. = Septoria donacis | ||
| Dane Yanıklığı | - Alternaria spp. - Arthrinium arundinis Dyko. & Sutton (teleomorph: Apiospora montagnei Sacc.) - Cochliobolus sativus (Ito & Kur.) Drechs. Ex Dastur - Fusarium spp. | ||
| Yaprak Lekesi | - Ascochyta hordei K. Hara (United States, Japan) - A. graminea (Sacc.) R. Sprague & A. G. Johnson - A. sorghi Sacc. - A. tritici S. Hori & Enjoji | ||
| Ağ Lekesi (Net Blotch) | - Drechslera teres (Sacc.) Shoemaker (teleomorph: Pyrenophora teres Drechs.) - Drechslera teres f. maculata Smedeg. | ||
| Külleme | Erysiphe graminis DC. f. sp. hordei Em. Marchal = Blumeria graminis (DC.) E. O. Speer (anamorph: Oidium monilioides (Nees) Link) | ||
| Pythium Kök Çürüklüğü | - Pythium spp. - P. arrhenomanes Drechs. - P. graminicola Subramanian - P. tardicrescens Vanderpool | ||
| Rhizoctonia Kök Çürüklüğü | Rhizoctonia solani Kuhn (teleomorph:Thanatephorus cucumeris (A. B. Frank) Donk) | ||
| Dane Pası Yaprak Pası Gövde Pası Çizgi Pası (Sarı Pas) | - Puccinia coronata Corda - Puccinia hordei Otth - Puccinia graminis Pers.:Pers. - Puccinia striiformis Westend | ||
| Baş Yanıklığı (Scab) | - Fusarium spp. - F. graminearum Schwabe | ||
| Haşlama (Scald) Hastalığı | Rhynchosporium secalis (Oudem.) J. J. Davis | ||
| Septoria Benek Yaprak Lekesi | - Septoria passerinni Sacc. - Stagonospora avenae f. sp. triticea T. Johnson | ||
| Keskin Kuşgözü Lekesi (Sharp eyespot) | - Rhizoctonia cerealis Van der Hoeven (telemorph: Ceratobasidium cereale D. Murray & L. L. Burpee) | ||
| Kapalı Rastık Yarı Açık Rastık Açık Rastık | - Ustilago hordei (Pers.) Lagerh. - Ustilago avenae (Pers.) Rostr. = U. nigra Tapke - Ustilago tritici (Pers.) Rostr. = U. nuda (C. N. Jen.) | ||
| Gri Kar Küfü | - Typhula incarnata Fr. - T. ishikariensis Imai - Typhula idahoensis Remsberg | ||
| Pempe Kar Küfü | Microdochium nivale (Fr.) Samuel & I. C. Hallett = Fusarium nivale (Fr.) Sorauer (teleomorph: Monographella nivalis (Schaffnit) E. Müller) | ||
| Kar Çürüklüğü | - Pythium iwayamai Ito - P. okanoganense Lipps - P. paddicum Harane | ||
| Sclerotinia Kar Küfü | Myriosclerotinia borealis (Bubak & Vleugel) L. M. Kohn =Sclerotinia borealis Bubak & Vleugel | ||
| Güney Yanıklığı | Sclerotium rolfsii Sacc. (India, California, Puerto Rico) (teleomorph: Athelia rolfsii (Curzi) Tu & Kimbrough) | ||
| Drechslera Lekesi | Cochliobolus sativus (Ito & Kuribayashi) Drechs. ex Dastur (anamorph: Drechslera teres (Sacc.) Shoe.) | ||
| Septoria Lekesi | - Stagonospora avenae f. sp. triticea T. Johnson (teleomorph:Phaeosphaeria avenaria f. sp. triticea T. Johnson) - Stagonospora nodrum (Berk.) Castellani & E. G. Germano =Septoria nodorum (Berk.) Berk. in Berk. & Broome (teleomorph:Phaeosphaeria nodorum (E. Muller) Hedjaroude) | ||
| Gaeumannomyces Hastalığı (Take-all) | Gaeumannomyces graminis var. tritici J. Walker | ||
| Bronzlaşma Lekesi (Tan Spot) | Pyrenophora tritici-repentis (Died.) Drechs. = P. trichostoma(Fr.) Fuckel (anamorph: Drechslera tritici-repentis (Died.) Shoemaker = Helminthosporium tritici-repentis Died. | ||
| Verticillium Solgunluğu | Verticillium dahliae Kleb. (Idaho) | ||
| Wirrega Lekesi (Wirrega Blotch) | Drechslera wirreganensis Wallwork et al. (Australia) | ||
Kaynaklar :Derleyen By Eyyupk
1-
Serin İklim Hububatı Ziraati ve Islahı: Tarım Bakanlığı
Ziraat İşleri Genel Müdürlüğü Mirza GÖKGÖL
2-
Serin İklim Tahılları: Prof. Dr. Nevzat YÜRÜR Uludağ
Ünv. Ziraat Fak. Tarla Bitkileri Bölümü
3-
D.P.T. Sekizinci Beş Yıllık Kalkınma Planı Bitkisel
Üretim Özel İhtisas Komisyonu Raporu
4-
Tarım ve Köyişleri Bakanlığı Isparta İl Müdürlüğü:
5-
Özel Tarla Ziraatı: Şeyda Ziya KERESTECİOĞLU
6-
Tarla Bitkileri : Prof. Dr. Nevzat YÜRÜR, Doç.Dr. Z.
Metin TURAN, Doç. Dr. Nejmettin ÇELİK, Uludağ Ünv. Ziraat Fak.
7-
Türkiye de Üretilen Tarım Ürünlerinin Üretim Girdileri
Rehberi: TC Başbakanlık K.H.G.M, A.P.K Dairesi Başkanlığı Toprak ve Su
Kaynakları Araştırma Şube Müd. 1998
8-
Isparta Tarım İl Müdürlüğü Ç.E.Y. Şube Müdürlüğü
9-
Serin İklim Tahılları: Prof. Dr. Ekrem KÜN Ankara Ünv.
Ziraat Fak.
10- Tarla
Bitkileri: Doç. Dr. Hasan BAYDAR, S.D.Ü. Ziraat Fak.
11- TC
Başbakanlık D.İ.E 1979-1998 Tarım Sayım Sonuçları Raporu
12- www.tmo.gov.tr
13- www.die.gov.tr
ARPA
Danışman: Doç.Dr.İlknur AKGÜN
Hazırlayanlar:
Yılmaz ALTIOK
Abdulkadir
ALTUNDAĞ
Recep COŞKUN
Esra Adile DARÇIN
Fatma
Yelda EROL
Hüseyin CEBE
Durdu GÖKTAŞ
Fatih EMECAN
Yıldırım
KORKMAZ
Ahmet ÇAKIR
Özay SALTAN
