Huşgillerden kış aylarında yapraklarını döken bir orman ağacıdır. Bilimsel ismi Carpinustur. Genellikle sürgünle üretilebilen gürgen her mevsimde budanmaya ve işlenmeye elverişli bir ağaçtır.
Gürgen ağacının odunu oldukça sert ve beyazdır. Gövdesi genellikle derinlemesine oluklu, girintili, grimsi ve kabukludur. Gürgen ağacı oluklu ve girintili bir gövdeye sahip olduğu için dört köşe yontmaya elverişli bir ağaç değildir. Bu ağaç dört köşe yontulacak olursa yontma esnasında büyük bir kısmı fire verilir. Yumurta biçimindeki yapraklarının kenarları girintili çıkıntılı yani dişlidir. 1 santimetre uzunluğunda sert kabuklu ve sivri uçlu meyveleri vardır.
Gürgen ağacının kerestesinden kaldıraç, dişli çark maden direği gemi omurgası gibi basınca dayanıklı parçalar üretilir. Gürgen ağacı; Avrupa Gürgeni, Doğu Gürgeni, Amerikan Gürgeni olmak üzere üç türe sahiptir.
Avrupa Gürgeni: Bu gürgen türüne Carpinus betulusda denilebilmektedir. Boyu çok ender olarak 20 metreyi bulur. 850 metreden daha yükseklerde ve kuzeyde 57 derece enleminin dışında yetişmez.
Doğu Gürgeni: Doğu gürgenine Carpinus orientalis denilir. Bu gürgen ağacının boyu ise 5 ya da 6 metre kadar uzar.
Amerikan Gürgeni: Bu gürgen ağacına Carpinus Americana denilmektedir. Amerikan gürgeni, Avrupa gürgeninden hem daha büyük hem de daha güzeldir. Bu gürgen ağacı tohumla ya da Avrupa gürgen ağacından aşılanarak üretilmektedir. Amerikan gürgeni’nin odunu oldukça kullanışlıdır. Kuzey Amerikada yetişen bu gürgen ağacı, Kanadada altın ağaç diye isimlendirilmektedir.
Türkiye’de gürgen ağacı iki türe ayrılır:
Adi Gürgen: Bu gürgen ağacının boyu yaklaşık 20 metre civarına kadar uzayabilmektedir.
Doğu Gürgeni: Doğu gürgeni ancak 5-6 metre uzunluğa erişebilmektedir. Türkiyede Doğu gürgeni ve bilhassa Avrupa gürgeni; Karadenizin kıyı ormanlarında, meşe, kestane ve diğer düz yapraklı olan ağaçlarla beraber yetiştirilmektedir.
Çoruh vadisinde, Bolu ve Kastamonu ormanlarında, Amanos Dağlarında küçük küçük topluluklar halinde yetiştirilebilmektedir.
Türkiyede Gürgen ağacının yetiştirilmesi Trakya Bölgesi, Ege Bölgesi, Marmara Bölgesi, Kuzey Anadolu ve Doğu Anadolu Bölgelerinde yayılış gösterir.
Gürgen ağacının kerestesi çok sağlam olduğu için mobilya üretimine oldukca uygundur ve Türkiyede genelde mobilya üretiminde kullanılmaktadır.
Ekolojik İstekleri
• Carpinus cinsinden bir ağaç olan gürgen, kurak ve özellikleri iyi olmayan topraklarda da yetişebilir.
• Kurak ve kötü topraklarda yetişebilir.
• Boyları nadiren de olsa 20m yi bulabilir.
• 850 m den daha yüksek yerlerde yetişmez.
• Toprak kalitesi düştükçe ağacın gelişmesi de yavaşlar.
• Işıkları pek sevmezler gölgeyi tercih ederler.
• Kış aylarında yaprakları dökülür.
• İlkbaharda yapraklanır ve çiçekleri açar.
• Sonbaharda fındıksı meyveleri yetişir.
Morfolojik Özellikler
• Gürgen ağacı gri tonunda girintili, oluklu gövdeye sahiptir.
• Yatay veya dikey olarak yayılan kök sistemi vardır.
• Sivri uçlu ve sert kabuklu meyveleri vardır.
• Meyveleri, üç toplu bir meyve örtüsüyle kaplıdır.
• Yaprakları yumurtaya benzer ve dişlidir.
NOT: Kaliteli ahşap ürünlerin ham maddesidir. Kerestesi en çok tercih edilen bir üründür. Sağlam yapısı ve dayanıklılığı sebebiyle oyuncak sektöründen gemi sektörüne kadar bir çok alanda ahşap ihtiyacını karşılar.
Türleri
Carpinus betulus - Adi gürgen
Carpinus caroliniana - Amerikan gürgeni
Carpinus chuniana
Carpinus cordata - Sawa gürgeni
Carpinus coreana
Carpinus dayongina
Carpinus faginea
Carpinus fargesii - Farges gürgeni
Carpinus firmifolia
Carpinus hebestroma
Carpinus henryana
Carpinus hupeana
Carpinus japonica - Japon gürgeni
Carpinus kawakamii
Carpinus kweichowensis
Carpinus laxiflora - Aka-shide gürgeni
Carpinus londoniana
Carpinus microphylla
Carpinus minutiserrata
Carpinus mollicoma
Carpinus monbeigiana
Carpinus oblongifolia
Carpinus omeiensis
Carpinus orientalis - Doğu gürgeni
Carpinus polyneura
Carpinus pubescens
Carpinus purpurinervis
Carpinus putoensis
Carpinus rankanensis
Carpinus rupestris
Carpinus shensiensis
Carpinus stipulata
Carpinus sungpanensis
Carpinus tientaiensis
Carpinus tsaiana
Carpinus tschonoskii - Chonowski gürgeni
Carpinus tsunyihensis
Carpinus turczaninowii - Turkzaninov gürgeni
Carpinus viminea
Carpinus betulus - Adi gürgen
Carpinus caroliniana - Amerikan gürgeni
Carpinus chuniana
Carpinus cordata - Sawa gürgeni
Carpinus coreana
Carpinus dayongina
Carpinus faginea
Carpinus fargesii - Farges gürgeni
Carpinus firmifolia
Carpinus hebestroma
Carpinus henryana
Carpinus hupeana
Carpinus japonica - Japon gürgeni
Carpinus kawakamii
Carpinus kweichowensis
Carpinus laxiflora - Aka-shide gürgeni
Carpinus londoniana
Carpinus microphylla
Carpinus minutiserrata
Carpinus mollicoma
Carpinus monbeigiana
Carpinus oblongifolia
Carpinus omeiensis
Carpinus orientalis - Doğu gürgeni
Carpinus polyneura
Carpinus pubescens
Carpinus purpurinervis
Carpinus putoensis
Carpinus rankanensis
Carpinus rupestris
Carpinus shensiensis
Carpinus stipulata
Carpinus sungpanensis
Carpinus tientaiensis
Carpinus tsaiana
Carpinus tschonoskii - Chonowski gürgeni
Carpinus tsunyihensis
Carpinus turczaninowii - Turkzaninov gürgeni
Carpinus viminea
Kaynaklar:
Büyük Ansiklopedi
Vikipedia
