1. Ekonomik önemi, Anavatanı ve Yayılma Alanları
Börülce insan beslenmesi yanında hayvan yemi olarak da değerlendirilen bir baklagil sebzesidir. Börülcenin taze ve kurutulmuş baklaları yemeklik olarak kullanılır. Taze börülcede % 80-85 su, %15-20 kuru madde bulunur. Yağ miktarı düşüktür. Kuru maddenin % 20-30’nu proteinler meydana getirir. Salatası ve yemekleri özellikle Ege bölgesinde sevilerek tüketilir. Ülkemizde insan beslenmesi bakımından börülcenin önemi tam olarak bilinmemektedir. Börülce Ege ve Akdeniz bölgesinde tanınmakta olup tarımı da bu bölgelerde yapılmaktadır. Yıllık börülce üretimi ortalama 9-10 ton civarındadır.
Börülcenin kültür formunun Afrika’dan çıktığı ileri sürülmektedir. Börülce sıcak iklim sebzesi olduğu için Afrika, G. Amerika, G. Asya ve Akdeniz bölgelerinde yayılmıştır. Amerika’ya İspanyollar tarafından götürülmüştür.
2. Morfolojik Özellikleri
2.1. Kök
2.2. Gövde
2.3. Yaprak
2.4. Çiçek
2.5. Meyve
2.1. Kök
Börülcede önce 10-15 cm uzunluğunda ana kazık kök oluşur. Ana kazık kök kalın olup üzerinde yan kazık kökler bulunur. Ana kazık kök önüne çıkan engelleri aşamaz. Bu nedenle birinci derecede oluşan yan kökler kadar derine inemez. İkinci derecedeki yan kökler ana kazık kök ve birinci derecedeki yan kök grubuna oranla daha fazladır. Börülce köklerinde kendine has nodozite bakterileri bulunur.
2.2. Gövde
Börülcede gövde yumuşak otsudur. Gövde, boy, kalınlık, dallanma ve kesit şekli bakımından çeşitler arasında büyük farklılıklar göstermektedir. Gövdenin dallanması bütün ana gövde boyunca olabilir. Gövde boğum ve boğum aralarından oluşur. Gövde oluklu yapıda olup içi boştur. Rengi açık yeşilden başlayarak koyu yeşile kadar değişebilir. Gövde üzerinde özellikle boğum aralarında mor antosiyan lekeler bulunur. Gövde boyu 30-150 cm arasında değişir. Sürünücü olanlar herek verilerek yetiştirilirler.
2.3. Yaprak
Gövde üzerinde ilk oluşan yapraklar karşılıklı olup iki adettir. Yaprakların yüzeyleri parlak ve düzdür. Börülce yaprakları bileşik yaprak görünümündedir. Fasulyede olduğu gibi orta yaprak ana sapın ucunda iki yaprak karşılıklı simetrik duruşludur. Yaprak şekilleri oval ve yuvarlaktır. Ucu sivri, dip tarafı oval, ters yumurta şeklinde yapraklarda görülebilir.
2.4. Çiçek
Börülce çiçekleri yaprak koltuklarından oluşur. Çiçekler salkım şeklindedir. Bir salkımda 6-12 adet çiçek bulunur. Çiçek sapları kısa, ana salkım sapı uzundur. Çanak yapraklar köşeli ve yeşildir. Bazen çanak yapraklar antosiyan nedeniyle mor renkli olabilir. Taç yapraklar boru halinde altta birleşmiş, üstte hafif çan şeklindedir. Taç yapraklar şekil büyüklük ve durumları itibariyle farklılıklar gösterirler. Taç yapraklar bayrak, kanatçık ve kayıkçıktan oluşur, beyaz sarı ve hafif mor, hatta mavi renkli olabilir. Bayrak yaprağı oldukça büyük ve geniştir. Diğer baklagil sebzelerinde olduğu gibi çiçekte 10 adet erkek organ bulunur, bunların 9 adedi birleşerek bir boru meydana getirir. Onuncu erkek organ ortada ve serbest haldedir. Dişicik boru halindeki erkek organlar içinde kalır. Dişi organ tüylü ve yassıdır. Tepecik yuvarlaktır. Çiçekler çevre koşullarına bağlı olarak sabahın erken saatlerinde döllenir. Döllenme döneminde yüksek oranda nemin ve sıcaklığın büyük önemi vardır. Çiçekler açılmadan 7-8 saat önce döllenme meydana gelir. Bu nedenle yüksek oranda kendine döllenme görülür. Bitki üzerinde oluşan çiçeklerin % 60-70’i açmadan dökülür. Meyve tutumu sırasında da %10-20 oranında çiçek dökümü olur. Açan çiçeklerin ancak % 10-20’si meyve oluşturabilir.
2.5. Meyve
Börülce meyveleri genellikle düz, ince ve uzundur. Bazen baklalar kıvrık ve koç boynuzu şeklinde oluşur. Baklanın sap kısmında hafif şişlik görülebilir. Baklanın ucu düz, hafif gaga veya sivri gaga şeklindedir. Bakla uzunluğu genel olarak 8-15 cm arasında değişir. Baklanın meyve rengi yeşildir. Kuru dane olgunluğunda bakla sararır. Bazı çeşitlerde bakla kahverengi ve morumsu renkte olabilir. Bakla içerisinde 1-10 arasında tek sıralı tohumlar yer alır. Kuru baklalar halk arasında kapçık veya çakıldak olarak adlandırılır.
3. Tohum ve çimlenme Özellikleri
Baklalar içerisinde yuvarlak veya böbrek şeklinde börülce daneleri bulunur. Tohumların renkleri beyaz, sarı, sarı mor, kahverengi morumsudur. Bin dane ağırlığı 100-400 gram arasında değişir. Normal koşullarda saklanan tohumların çimlenme oranı %85-90’dır. Canlılıklarını 3-5 yıl muhafaza ederler. Çimlenme süreleri 10-20 gün arasında değişir.
4. Yetiştirilme İstekleri
4.1. İklim İsteği
4.1. Toprak İsteği
4.1. İklim İsteği
Börülce yarı nemli koşullara çok iyi uyum sağlamış bir sıcak iklim sebzesidir. Gelişme döneminde yüksek sıcaklık ister. İlkbahar ve sonbahar donlarına karşı hassastır. Aşırı sıcaklık ve kuraklık döllenmeyi olumsuz yönde etkileyerek meyve ve tohum bağlamasını önler. Tohumların çimlenmesi için toprak sıcaklığı 8-10 °C hava sıcaklığı ise 10-12 °C olmalıdır. En iyi gelişme sıcaklığı 20-30 °C arasıdır. Gündüz ve gece sıcaklığı arasındaki fark 5-10 °C olmalıdır.
Gün uzunluğu bakımından nötr gün bitkisi olarak kabul edilir. Düşük sıcaklık ve gün ilk çiçeklenmeyi uyarıcı etkiye sahiptir.
4.1. Toprak İsteği
Börülce kumlu topraklardan killi topraklara kadar değişik topraklarda yetiştirilebilir. Erkenci taze börülce yetiştiriciliğinde hafif topraklar tercih edilmelidir. Optimum toprak pH’sının 5.5-6.5 civarında olması istenir.
5. Yetiştirme Şekli
5.1. Toprak hazırlığı ve ekim
5.2. Çapalama
5.3. Sulama
5.4. Gübreleme
5.5. Tarımsal savaşım
5.1. Toprak hazırlığı ve ekim
Toprak sonbaharda derince sürülmelidir. Ekolojik koşullar elverişli ise kış aylarında da toprak işlemesi yapılabilir. Erken toprak işleme organik maddelerin toprağa karışarak, kolayca ayrışmasını ve topraktaki su seviyesinin yükselmesine yardımcı olur. İlkbahar da tohum ekiminden önce toprak birkaç defa 10-15 cm derinliğinde işlenir. Bu şekilde toprak işleme ile hem yetiştirme alanlarındaki yabancı otlar temizlenir, hem de iyi bir tohum yatağı hazırlanmış olur. İlkbaharda son donlar geçtikten ve toprak ısındıktan sonra toprak tekrar işlenir ve daha sonra börülce tohumları yetiştirme yerlerine ekilir. Tohum ekimi yapılacak toprakta yeterli nem olmalıdır. Tohum ekimi sıravari olarak mibzerle veya elle yapılabilir. Sıra arası 60-70, sıra üzeri 10-15 cm olmalıdır. Tohumlar toprağın 4-5cm derinliğine ekilmelidir. Bir dekar alana 6-8 kg hesabı ile tohum ekilir. Topraktaki fazla nem bezelyelerde olduğu gibi tohumların çürümesine neden olur. Yeterli olmayan nem ise tohumların kuru da kalıp çimlenmelerini olumsuz yönde etkiler.
5.2. Çapalama
Bitkiler toprak yüzeyine çıktığında ve 2-3 yapraklı olduğu dönemde, seyreltme daha sonra ot alma ve boğaz doldurma çapası yapılır. Bu işlemler 2-3 hafta içinde tamamlanmalıdır. İklim koşullarına bağlı olarak erken dönemde yapılan sulamaların arkasından kaymak kırma ve ot temizliği çapası tekrarlanabilir.
5.3. Sulama
Börülce karık usulu sızdırma şeklinde sulanır. İklim koşullarına bağlı olarak bir vegetasyon döneminde 7-10 gün aralıklarla sulama yapılır. Bazı yörelerde sulama yapılmadan da börülce yetiştirilmektedir. Bu yörelerde vegetasyon süresi kısa olur ve verim azalır. Sulamadan börülce yetiştirilen yörelerdeki yetiştiricilik dane börülce üretimine yöneliktir.
5.4. Gübreleme
Börülce bitkisinin fosfor isteği çok yüksektir. Toprak azot bakterileri ile iyi bir şekilde aşılandığında azot bakımından kendi kendine yeterlidir. Toprağa verilen fosforlu gübreler nodozite gelişimini önemli miktarda arttırır. Dekara 10-15 kg azot, 10-12 kg fosfor, 8-10 kg potasyumlu gübre verilmelidir. Toprakta bulunan besin maddelerine bağlı olarak kalsiyum, magnezyum ve kükürt de verilebilir.
5.5. Tarımsal savaşım
Börülce bitkisinin Fusarium türleri, kök çürüklüğü, pas ve virüs hastalıkları önemli oranda zarar vermektedir. Bu hastalıklara karşı düzenli bir şekilde mücadele yapılmalıdır.
Yaprak bitleri ve burukuslar ise en önemli zararlılardır. Ayrıca nematotlar da börülce yetiştiriciliğinde önemli zararlar yaparlar. Burukuslar ve yaprak bitleri ile mücadele yöntemleri zararlıların hayat devreleri dikkate alınarak düzenli bir şekilde yapılmalıdır.
6. Olgunluk, Hasat ve Depolama
Börülce taze ve kuru olarak hasat edilir. Taze börülcelerin hasadı bakla içindeki tohumlar süt olumunda iken yapılır. Hasatta gecikme olursa baklalarda kılçıklılık oluşur. Bu durumda ki baklalar taze börülce olarak tüketilemez. Taze tüketim için ekolojik koşullara bağlı olarak 5-9 hafta boyunca hasat yapılabilir. Hasatlar haftada 1-2 kez yapılmalıdır.
Kuru dane için üretim yapılacaksa baklalar hasat edilemez bitki üzerinde bırakılır. Bitki üzerindeki baklaların yeşilden sarı kahverengine mordan koyu mor renge dönmesi ve kuruması beklenir. Baklalar çatlamadan önce hasat edilmelidir. Hasat edilen taze börülce satış merkezlerine 10-15 kg çuvallar veya 5-10 kg kasalar içerisinde gönderilir. Taze börülce genelde hasat edilmez. Hasat edilen taze börülceler buzdolabında birkaç gün saklanabilirler.
7. Verim
Yetiştirme koşullarına ve çeşit özelliklerine bağlı olarak dekardan yaklaşık 750-1000 kg taze börülce hasat edilir. Taze börülce verimine ekolojik koşullar da önemli ölçüde etki eder. Kuru dane olarak dekardan ortalama 100-150 kg dane verimi alınır. Bakım şartlarında ve çeşitlere göre bu miktarlar değişebilir.
8. Tohum Üretimi
Tohum üretimi piyasa için yapılan taze üretim gibidir. Toprak hazırlığı, ekim, kültürel işlemler ve hasat işlemleri düzenli olarak zamanında yapılmalıdır. Baklalar içindeki danelerin ?’ ü hasat olgunluğuna geldiğinde bitkiler veya baklalar makine veya elle hasat edilir. Geniş bir alanda kurumaya bırakılan tohumluk bitkiler daha sonra elle veya makine ile harmanlanır. Tohumlar ayrılır, temizlenir ve depolanır.
Bir dekar alandan 100-150 kg arasında tohum elde edilir. Harmandan elde edilen saman çok değerli bir hayvan yemi olarak değerlendirilir.
