1. Ekonomik Önemi, Anavatanı ve Yayılma Alanları
Patates iklim istekleri açısından toleranslı oluşu, değişik şekillerde değerlendirilebilmesi ve yüksek besleyici değeri nedeniyle birçok ülkede yetiştirilmekte ve tüketilmektedir. Patates birim alanda buğdaya nazaran daha fazla kalori ve protein üretir. Patates bir karbonhidrat kaynağı olup, yumruda nişasta halinde depo edilmiştir. Patates nişasta ve ispirto endüstrisinin önemli ham maddesi olmakla birlikte daha çok yemeklik olarak tüketilir. Patates püresi, jipsi ve patates unu çok tüketilen önemli besin maddeleri arasında yer alır. Patates insan gıdası, sanayi, hammaddesi yanında kısmen hayvan yemi olarak kullanılmaktadır.
Dünyada yaklaşık 20 milyon hektarlık alanda patates yetiştirilmektedir. Bu ekiliş alanın büyük bir kısmı patates ağırlıklı beslenen bağımsız devletler topluluğu ve Avrupa ülkelerinde yer alır. Türkiye 180-210.000 hektarlık ekiliş alanı ve yaklaşık 5.1 milyon ton patates üretimi ile Asya kıtasında 3. Sıradadır.
Son yıllarda ülkemizin ekiliş alanlarında artış olmamasına rağmen hasat edilen ürün miktarında belirgin bir artış vardır. Bu artışa sertifikalı tohumluk kullanılması ve kültürel işlemlerdeki gelişmeler etken olmuştur. Ülkemizde patatesin en iyi yetişebileceği 1000 m civarındaki yüksek yaylalardır. Erzurum, Çorum, Trabzon, Kayseri, Niğde Adapazarı, Afyon, Nevşehir, Bolu ve Ödemiş başarılı patates üretebilen yörelerimizdir.
Patatesin anavatanı Güney Amerika’nın dağlık bölgeleri olarak kabul edilir. Peru ve Şili’deki And Dağları patatesin anavatanıdır. Patates Avrupa’ya 16. Yüzyıl sonlarına doğru İspanyol seyyahlar tarafında getirilmiştir. 18.yüzyıldan sonra Avrupa’nın her tarafına yayılmıştır. Ülkemize 19. Yüzyıl sonlarında Rusya’dan gelmiştir.
Patates kullanma şekline ve gelişme sürelerine göre olmak üzere iki şekilde sınıflandırılır.
Kullanım şekline göre;
Yemeklik çeşitler
Sanayide kullanılan çeşitler
Hayvan yemi olarak kullanılan çeşitler
Gelişme sürelerine göre ise;
Erkenci çeşitler(65-80 gün)
Orta-erkenci çeşitler(90-120 gün)
Geçci çeşitler(120-150 gün)
2. Morfolojik Özellikleri
2.1. Kök
2.2. Stolon
2.3. Yumru
2.4. Gövde
2.5. Yapraklar
2.6. Çiçekler
2.7. Meyve
2.1. Kök
Toprağa dikilen tohumluk yumruların üzerinde meydana gelen sürgünler yukarı doğru gelişerek sapı, aşağıya doğru gelişerek kökleri meydana getirir. Patates saçak köklü bir bitki olup, kökleri genellikle 60-80 cm çaplı bir daire lanı içinde geişir ve 1-1.5 metre derinliğe kadar inebilir. Köklerin %60-70’e yakın kısmı toprağın 30-50 cm derinliğinde bulunur. Bitkinin kökleri ile toprak üstü aksamı arasında pozitif bir korelasyon vardır. Toprak üstü aksamı uzun ve yayvan olan çeşitlerde ise kökler uzun ve etrafa yayılması fazladır.
2.2. Stolon
Patates yumruları toprağa dikildikten sonra, yumruların üzerinden sürgünler meydana gelir. Toprak üzerine çıkan sürgünler gövdeyi oluşturur. Toprağın altında kalan ve 5*15 cm derinlikte yüzeye paralel olarak yayılan ve üzerinden pulcuklar bulunan beyaz renkli sürgünlere stolon veya göbek bağı adı verilir.
Uzunlukları 5-20 cm arasında değişen, patates yumrusunu gövdeye bağlayan stolonlar toprak yüzeyine çıkarılacak olursa yeşil bir renk alır ve dal gibi sürgün verir. Patates yumruları stolonların uçlarının şişmesiyle meydana gelir. Yumrular stolonlar aracılığı ile beslenerek gelişirler. Stolonlar sayısının artması yumru sayısınında artmasına neden olur. Ancak yumruların sayısı fazla olursa, yumrular istenen düzeyde irileşmez ve genellikle küçük yumrular oluşur.
2.3. Yumru
Patates yumruları botanik olarak gövde karakterindedirler. Yumruların stolonlara bağladığı kısım “Göbek “, bunun karşısındaki kısım ise “Taç” olarak adlandırılır. Yumru üzerinde sürgünlerin meydana geldiği göz adı verilen tomurcuklar bulunur. Gözler taç kısmında daha yoğun olarak bulunurlar. Hilal şeklindeki göz çukuru adı verilen girintiler içerisinde bulunan gözlerde 3 tomurcuk bulunur. Ortadaki tomurcuk iyi gelişmiştir. İlk defa ortadaki iyi gelişmiş olan tomurcuk sürer. Bu tomurcuk kopar veya zarar görürse yanlardaki diğer tomurcuklar sürerler.
Patatesin tüketilen kısmı olan yumrusu şekil bakımından çok farklı olabilir. Yumru şekli üzerine kalıtımın etkisi büyüktür. Ayrıca iklim, toprak ve beslenme koşulları da yumrunun şekline etkili olur. Kumlu topraklarda yuvarlak, killi topraklarda uzun-oval, taşlı topraklarda ise şekilsiz yumrular meydana gelir.
Yumru ağırlığı 5 gramdan 500 grama kadar çıkabilir. Ortalama yumru ağırlığının 100-200 gram arası olması istenir. Çok büyük yumruların içleri boş ve tatları iyi olmadığından tercih edilmezler. Çok küçük yumrular ise işleme güçlüğü ve kabuk kaybının çok olması nedeniyle tercih edilmeziler.
Yumruların kabuk rengi açık sarı, sarı, kahverengi, mor, kırmızı veya mavi olabilir. Rengin oluşumuna çeşit özeliği, toprak yapısı ve sıcaklığının etkisi vardır. Et rengi ise beyaz, kirli beyaz, açık sarı, sarı ve koyu sarı olabilir. Kırmızı ve mor renkli olan patates çeşitleri de vardır. Beyaz etli patateslerde nişasta, sarı renklilerde ise protein oranı yüksektir. Beyaz etli patatesler pişerken dağılırlar. Sarı etli patatesler daha çok yemeklik olarak kullanılırlar. Sarı etli patateslerin lezzetleri beyaz etli patateslere göre daha iyidir. Beyaz etli patatesler püre veya cips üretimi amacıyla sanayide kullanılırlar. Ülkemizde üretilen patateslerin ¾’ü sarı etli, ¼’ü ise beyaz etli patateslerden oluşur.
2.4. Gövde
Tohumluk olarak dikilen patates yumrularından çıkan sürgünler gövdeyi oluşturur. Tohumluk yumrulardan toprak yüzeyine ne kadar sürgün çıkarsa o kadar gövde meydana gelir. Birden fazla sürgün oluşturan patates bitkisine patates ocağı adı verilir. Gövde adedi 2-10 arasında değişir. Gövde dik, yarı dik veya yatık büyür. Bitki boyu 50-100 cm arasında değişir. Bazen bitki boyu 250 cm’ye kadar çıkan çeşitlere de rastlanabilmektedir. Patateslerde gövde otsu yapıda olup gövdenin içi özle doludur. Dip kısımlarda ise gövdenin içi boştur. Gövde bazen üç köşeli enine kesiti kanatlı ve üzeri tüylüdür. Ana gövde üzerinde yan dalar bulunur. Yan dallar alt kısımlardan ve yaprak koltuklarından çıkarlar. Çeşit özelliği olan dallanma geçci çeşitlerde daha fazladır.
2.5. Yapraklar
Patates yaprakları bileşik yaprak şeklindedir. Yaprak sapı üzerinde 3-13 adet yaprakçıktan oluşan bileşik yapraklar bulunur. Yaprakçıklar yaprak sapının iki tarafında sıralanmışlardır. Asıl yaprakçıkların yanında daha küçük yaprakçıklara da rastlanmaktadır. Bunlar “Sekonder” veya “tersiyer” yaprakçıklar olarak adlandırılırlar. Yaprak sapı üzerindeki uç yaprakçık tektir. Bazı yaprakların yaprak ayası düz, bazılarında ise pürüzlüdür. Yaprak şekli oval uzun yuvarlak oval veya uzun oval olabilir. Yaprak rengi açık yeşilden çok koyu yeşile kadar renk değişimi gösterir.
2.6. Çiçekler
Patates ana gövde veya yan dallar bir çiçek demeti (salkım) şile son bulur. Demetlerde ortalama 2-3 adet çiçek bulunur. Çiçekteki beş adet çanak yaprak birleşerek “Kaliks” yapısını oluşturmuşlardır. Taç yapraklarda beşli ve huni şeklinde olup birleşerek “korola” tüpünü meydana getirmişlerdir. Taç yapraklar beyaz, beyaz sarı ve erguvani olup çanak yaprakların ortasında yer alır. Erkek organlar beş adet olup bir koni teşkil edecek şekilde toplanmıştır. Erkek organların dip kısımlarında iki gözlü yumurtalığa sahip olan dişi organ bulunur. Dişi organlar erkek organların oluşturduğu koni şeklindeki tüp içerisinde yer alır. Patates üzerinde oluşan çiçek tomurcuklarının tamamı açmayabilir. Vegetatif büyüme teşvik edildikçe açmayan çiçek oranı artar. Kültür patatesleri aslında kendine döllenir. Bazen %20’ye varan yabancı döllenme meydana gelebilir. Yabancı döllenmede dişi organların erkek organlardan daha önce olgunlaşması (Protogeni) etkili olmaktadır.
2.7. Meyve
Çiçeklerin döllenmesiyle fındık büyüklüğünde yuvarlak etli ve küçük bir domatesi andıran meyveler meydana gelir. Meyveler yeşil veya mor renkli olabilir. Hasat olgunluğuna gelmiş patates meyvelerinde 150-200 adet tohum bulunur.
3. Tohum ve çimlenme özellikleri
Patates tohumları domates tohumlarına benzerler, tohumlar ıslah materyali olarak kullanılır, çoğaltma amacı ile kullanılmazlar. Tohumlar yassı, basık, oval şekilli küçük bir disk görünümündedir. Tohumları genellikle heterozigot yapıdadır.
4. Yetiştirilme İstekleri
4.1. İklim isteği
4.2. Toprak isteği
4.1. İklim isteği
Patates çok yıllık bir ılıman iklim bitkisidir. Ancak kültürün yapıldığı yerlere bakılırsa patates ılıman ve serin iklim sebzesi olarak bilinir. Patates kuzeyde 70. Güneyde 50. Enlem dereceleri arasında yetişir ve hububata yakın bir yayılma alanına sahiptir. Ancak sadece belli sıcaklık derecelerinde yumru meydana getirebildiğinden yayılma sınırına yaklaştıkça deniz seviyesine yakın yerlerde, ekvatora yaklaştıkça ise And dağlarında olduğu gibi 1500-2000 metrelerde yumru meydana getirebilir.
Patates yumrusu su oranının yüksek olması nedeniyle düşük sıcaklık derecelerine hassastır. 0 °C’nin altında yumrular ve toprak üstü kısımları donar. Bu nedenle patates ürünü ilkbaharın son sonlarından etkilenir. Patates bitkisinin büyüme ve gelişme dönemi ilk ve son donlarla sınırlıdır.
Patates yumrusu 4 °C’nin üstündeki sıcaklıklarda sürmeye başlar, ancak toprak sıcaklığı 7°C’ye ulaşmadan dikim yapılmaz. Sürgün gelişme devresinde 20-25 °C, yumru gelişme devresinde ise 15-20 °C arasındaki sıcaklıklar yetiştiricilik için uygundur. Toprak sıcaklığı 20 °C’nin üzerinde ise yumruların gelişmesi yavaşlar. 30 °C’ye doğru ise tamamen durur. Bu dönemde solunumla tüketilen karbonhidrat miktarı fotosentez ile üretilenden daha fazladır.
Vejetasyon dönemi içinde ihtiyaç duyduğu toplam sıcaklık miktarı çeşitlere ve yetiştirme dönemine bağlı olarak değişmektedir. Toplam sıcaklık isteği erkenci çeşitlerde 1600 °C, geçci çeşitlerde ise 2800-3000 °C’dir.
Patates uzun gün bitkisidir. Ancak Türkler arasında farklılıklar bulunmaktadır. Uzun gün koşullarında bitki gelişmesi hızlanır, yumru gelişmesi ise yavaşlar. Sonuçta bitkide generatif gelişme teşvik edilmiş olur.
Gelişme döneminde 300-400 mm yağış yeterlidir. Bu yağışın mevsim içinde düzenli olarak dağılması bitkinin gelişmesi için gereklidir.
4.2. Toprak isteği
Patates her türlü toprakta yetişebilir. Ancak ağır killi ve kireçli toprakları sevmez. Patates hafif kabartılmış, havadar ve iyi ısınabilen kumlu tınlı, tınlı kumlu ve humusca zengin topraklarda çok iyi gelişir. Killi topraklarda şekilsiz yumrular meydana gelmesi ve hasadın zor olması nedeniyle bu tip topraklar tercih edilmez.
Alkali topraklarda patatesi yumruları iyi gelişmez. Bu nedenle asit karakterli topraklara patates çok iyi uyum sağla. Patates kültür bitkileri içinde asit topraklara ihtiyaç duyan nadir bitkilerden birisidir.
Toprak pH’sının 4.5-6.5 civarında olması istenir. Asidik topraktan bazik topraklara doğru gidildikçe verimde azalmalar görülür.
5. Yetiştirilme Şekli
5.1. Toprak hazırlığı ve dikim
5.2. Çapalama
5.3. Gübreleme
5.4. Tarımsal savaşım
5.1. Toprak hazırlığı ve dikim
Patates arka arkaya aynı yerde yetiştirilmemelidir. Aksi taktirde bitkide zarar yapan hastalık ve zararlılar çoğalmakta ve toprak verimliliği azalmaktadır. Bu nedenle aynı tarlaya 3-4 yılda bir dikim yapılmalıdır. Patates şeker pancarı, ay çiçeği ve soya gibi yazlık ürünler için iyi bir ön bitkidir. Ülkemizde patates dikimi genellikle tahıllardan sonra yapılır. Ancak baklagillerden sonra yetiştirilen patatesten kaliteli ve yüksek verim alınmaktadır. Patates-yulaf-pancar-tütün veya patates-buğdaygiller-fasulye-pancar gibi bitkilerle ekim nöbetine alınabilir. Kuru tarım yapılan bölgelerimizde patates, nadas veya baklagil bitkilerinden sonra yetiştirilir. Suyun problem olmadığı yerlerde ise toprağa gömülen yeşil gübre bitkilerden sonra dikilen patateslerin veriminde iyi olmaktadır. Ekolojik koşulların uygun olduğu yörelerimizde turfanda veya kışlık olarak patates yetiştirilebilmektedir. Bu şekilde aynı yıl içinde aynı yerden bir başka üründe alınabilmektedir.
Patates yetiştirilecek toprağın çok iyi hazırlanması gerekir. Yetiştirme alanlarındaki önbitki anızının bozulması ile işe başlanır. Önce yüzeysel bir sürümle ot tohumları çimlendirilir. Kış öncesi yapılan derin sürümlerle daha önce çimlenen bu otlar öldürülür. Kışı yağışlı geçen bölgelerde derin sürüm ilkbaharda yapılır. Sonbaharda sürüm yapılmışsa ilkbahara kadar toprak sıkıştığından ilkbaharda kazayağı ile kabartılıp düzeltilerek dikime hazır hale getirilir. Kış öncesi yapılan sürümlerde veya kışı yağışlı geçen bölgelerde ilkbaharda yapılan ilk sürümlerde dekara 4-6 ton yanmış çiftlik gübresi verilir.
Patateslerde çoğalma materyali yumrular olup bitki yumruları veya yumru parçaları dikilerek üretilir. Ancak ıslah amaçlı olarak çok sınırlı miktarda tohumdan patates üretimi yapılmaktadır.
Patatesin dikim zamanı ürünün turfanda, normal mevsim veya ikinci ürün olmasına göre değişiklik göstermektedir.İklimi uygun olan bölgelerde yapılan turfanda patates üretimi için dikim Kasım-Aralık aylarında, normal mevsim üretiminde ise ilkbaharda toprak sıcaklığının 8-10 °C’ye ulaştığı zaman yapılır. Güneyde ve Batıda Şubat, kuzeyde ve doğuda ise Mart ve Nisan ayları normal mevsim üretimi için en uygun dikim zamanlarıdır.
Bir dekar alan için gerekli tohumluk miktarı 200-250 kg civarındadır. Dikimden önce tohumluk yumrular büyüklüklerine göre sınıflandırılmalıdır. Bu şekilde aynı büyüklükteki tohumların dikilmesi ile bitkilerdeki gelişmenin uniform olması sağlanmaktadır. 50-60 gram ağırlıktaki yumru büyüklüğü idealdir. Daha büyük yumrularda ise yumru boyuna olarak kesilerek dikimde kullanılır. Bu hassas bir işlen olup bazı çeşitlerde esim nedeniyle zararlanmalar olmaktadır. Tohumluk olarak iri yumrular üzerinde meydana gelen fazla sürgün miktarını arttırır. Ayrıca bu yumrular üzerinde meydana gelen fazla sürgün nedeniyle hasat edilen yumrular içinde küçük yumru oranı artar.
Patates ocak usulü, pulluk arkasına karık usulü veya makine ile dikilir.
Ocak usulü dikim : Ocak usulü dikimde markör veya özel araçlarla 50-40 cm, 60x40 cm, 60x30 cm veya 70x30 cm aralıklarla ocak yerleri işaretlenir. Daha sonra işaretlenen ocaklar açılır ve tohumluk yumrular taçları yukarıda olacak şekilde ocaklara dikilir. Dekarda bulunan ocak sayısı verimi doğrudan etkiler. Kaliteli ve yüksek verim alabilmek için dekarda 4-5 bin ocak bulunmalıdır.
Pulluk arkasına dikim : Bu yöntemde dikim tohumluk yumruların toprağın sürümü sırasında pulluk arkasına belli aralıklarla bırakılması şeklinde yapılır. Yakaşık 20 cm olan pulluk aralarında 3 veya 4 pulluk izinden yalnız birine dikim yapılır. Bu şekilde yapılan dikimlerde sıra arası 60 veya 80 cm olmaktadır. Dikimde yumrunun taç kısmı yukarı gelecek şekilde 30-40 cm sıra üzeri mesafesi ile tohumluk yumruların üzerini örter.
Karık usulü dikim : Domuz burnu ile 60-70 cm aralıklarla karıklar açılır. Tohumluk yumrular açılan karıkların tabanında 4-5 cm yükseklikte ve karığın boyun noktasına 30-40 cm sıra üzeri mesafelerle elle dikilir. Daha sonra sürgü ve taban geçirilerek yumruların üzeri toprakla örtülür. Yumruların üzerindeki gözler sürüldükten sonra bitkiler sırtta kalacak şekilde karıklar açılır. Böylece bitkilerin boğazları doldurulur. Ve sulama karıkları açılmış olur
Makine ile dikim : Dikim makinaları patates yumrusunun büyüklüğüne göre delikler açar. Daha sonra açılan bu deliklere işçiler tohumluk patates yumrularını bırakırlar. Kombine dikim makinaları hem delikleri açar hemde yumruların dikim işlemini yapar.
Patates yumruları normalde 4-5 cm derinliğe dikilmelidir. Hafif ve tavı hızlı bir şekilde kaçan topraklarda dikim derinliği 8-10 cm’ye kadar inebilir.
5.2. Çapalama
Yabancı otlarla mücadele ve toprağın havalanmasını sağlamak amacı ile çapa yapılır. Patates 4-5 yapraklı olunca ilk çapa yapılır. Çiçek açıncaya kadar çapa işlemine devam edilir. İlk çapa çok dikkatli ve yüzlek olarak, bundan 15-20 gün sonra ikinci çapa yapılır. Boğaz doldurma işlemide ikinci çapalama işlemi sırasında yapılmalıdır. Bitkiler doldurma işlemi de ikinci çapalama işlemi sırasında yapılmalıdır. Bitkiler gelişip sıra aralarını kapatmaya ve çiçeklenmeye başladığında ise son çapalama yapılır. Bu dönemden sonra yabancı ot gelişimi gölgeleme nedeniyle engellendiğinden çapa işlemine gerek kalmaz.
“Patates yetiştiriciliğinde boğaz doldurma işlemi çok önemlidir. Sıralar arasındaki topraklar bitkilere doğru çekilerek bitkilerin dallandıkları kısma kadar boğazları doldurulur. Boğaz doldurma ile dışarıda oluşacak yumruların güneşten zarar görmeleri engellenir. Zira toprak yüzeyine yakın oluşan yumrularda klorofil sentezi olur ve yumru yeşil renk alır. Ayrıca bu boğaz doldurma ile yumruların topraktaki nemden daha iyi yararlanması sağlanmış olur. Ayrıca sıralar arasında oluşturulan dar karıklar sayesinde sulama kolaylaşır.
5.3. Gübreleme
Patates çiftlik gübresinden en fazla hoşlanan bitkiler arasında yer alır. Dekardan 2 ton ürünle yaklaşık 10 kg azot, 18 kg potasyum, 4 kg fosfor ve 6 kg kalsiyum kaldırır. Toprağın surumu ve gübrenin kalitesine göre dekara 3-4 ton çiftlik gübresi verilir. Hafif topraklar için yeşil gübreleme tercih edilmelidir.
Nişasta teşekkülü için gerekli bir besin maddesi olan azot patates bitkisi tarafından çok iyi değerlendirilir. Azot ayrıca yumru büyüklüğü ve ağırlığınıda arttırmaktadır. Azotlu gübrelerin bir kısmı dikimde, diğer kısmıda dikimden 3-4 hafta sonra verilmelidir. Azotun amonyumlu formları tercih edilmelidir
Fosfor yumru sayısının artması yanında yumru özgül ağırlığını ve nişasta oranını da arttırır. Ayrıca olgunlaşmayı hızlandırır., yumruların dayanıklı olmasını sağlar.
Potasyum büyük yumruların ömrünü arttırır. Yumru et rengindeki kararmayı azaltır ve yumruların kalitesine olumlu yönde etki yapar.
Patates yetiştiriciliğinde dekara yaklaşık 25 kg Amonyum sülfat, 50 kg süper fosfat ve 30-40 kg potasyum sülfatlı gübre verilmelidir.
5.4. Tarımsal savaşım
Patateste virüsler ile mantari ve bakteriyel orijinli hastalıklar zarar yapar. Virüs hastalıkları ile mücadele etmek imkansızdır. Ancak temiz tohumluk kullanılarak hastalığı yayan böceklerle mücadele edilerek engelleyici tedbirler alınabilir. Bakteriyel hastalıklar içinde en önemlileri bakteriyel çürüklük, kök boğazı yanıklığı ve yaş çürüklük olup bunlarla kimyasal savaşım başarılı olmaz. Bu hastalıklarla mücadele kültürel tedbirler ön plana çıkarılarak yapılır.
Mildiyö, yaprak leke hastalığı, Fusarium, Verticillium, Rhizoctonia ve Sclerotinia gibi mantari hastalıklara karşı zineb ve manep terkipli fungusitlerle etkili bir mücadele sağlanabilir. Patates için en önemli zararlı patates böceği ve kadı lokmasıdır. Bunların dışında patates güvesi, toprak kurtları, tel kurtları ve kemirgenlere karşı zirai mücadele etkilidir.
Nematod bulaşık tarlalarda patates yetiştirilmemelidir.
6. Olgunluk, Hasat ve Depolama
Patatesin yaprak ve saplarının kurutulmuş olduğu, stolonların ana saptan ayrıldığı veya kolayca ayrılabildiği yumru kabuğunun yeterli bir direnç kazanıp, kabukların tırnakla kolayca ayrılabildiği dönem hasat olgunluğu dönemidir. Yumrular çeşide ve yetiştirme koşullarına göre normal büyüklüğe ulaştığında hasat yapılır. Turfanda hasat olgunluk zamanını beklemeden, ürünün iyi para ettiği dönemde yapılır ve zaman geçirilmeden piyasaya gönderilir.
Patateste hasat elle, pullukla veya makine ile yapılabilmektedir. Elle hasatta bel veya çapalarla yumrular çıkarılır. Bu hasat şeklinde yumrular çok az zarar görmesine rağmen, fazla miktarda işgücü gerektirir. Bu nedenle geniş alanlarda yapılan patates yetiştiriciliğinde bu hasat yöntemi kullanılmaz.
Pullukla hasat dikim sıralarının pullukla işlenerek yumruların toprak üzerine çıkarılmaı şeklinde gerçekleştirilir. Bu hasat yönteminde bazı yumrular toprak altında kalır. Hasat edilen yumrularda ise fiziksel olarak yaralanmalar görülür.
Makine ile hasatta arazinin belli bir eğimde olması, toprağın taşlı veya tavsız olmaması gerekir. Patatesin hasadında farklı makinalar kullanılmaktadır. Bunların bazıları patatesi söker, toprak üzerine çıkarır, arkadan gelen işçiler patatesi toplar. Kombine hasat makinaları ise patatesleri söker, toplar tasnif eder ve çuvallara doldurur.
Hasat edilen yumrular canlı bir materyal olup solunum yaparlar. Bu solunum ile nişasta parçalanarak solunumda kullanılan basit şekerlere dönüşmektedir. Normal mevsim patatesin ürününün iyi para edeceği döneme kadar muhafaza edilmesi gerekir. Muhafaza süresince solunum en aza indirilmelidir. Bu nedenle patatesler havadar, 4-8 °C sıcaklığa sahip depolarda saklanmalıdır.
7. Verim
Patateste verim çeşit özelliği ve yetiştirme koşullarına bağlı olarak değişir. Dekardan ortalama olarak 3000-4500 kg arasında yumru hasadı yapılır. Mevsim dışı turfanda ürün yetiştiriciliğinde dekara verim 2000-2500 kg civarındadır.
8. Tohum Üretimi
Patateste tohum üretimi genellikle ıslah materyali olarak kullanılmak üzere yapılır. Çoğaltma amacı ile tohum üretimi yapılmaz. Tohumlar heterozigot yapıda olduğundan patates üretiminde kullanılmamaktadır.
Patates üretiminde yumrular tohumluk olarak kullanılır. Tohumluk üretimi patates tarımının en önemli kısmını teşkil eder. Bolu, Bozdağ, Doğu Anadolu’da Erzurum ve Pasinler yaylaları ile İç Anadolu’da Nevşehir ve Niğde dolayları sertifikalı ve kontrollü olarak virüslerden arındırılmış patates tohumluğu üretimi için uygun yörelerimizdir.
Tohumluk üretiminde hastalıksız materyal kullanılmalıdır. Özellikle virüs hastalıkları ile bulaşık materyal tohumluk üretiminde kullanılmamalıdır.
Patates üretiminde çok büyük yumrular tohumluk olarak kulanılmaz. Bu nedenle tohumluk patateslerin çapları 3.5-6.5 cm arasında olması gerekir. Ağırlıkları ise 50-60 gr arasında değişmelidir. İri yumrular üzerindeki gözer zarar görmeden parçalara ayrılarak üretimde tohumluk olarak kullanılır. Her yumru veya yumru parçası üzerinde 3-4 göz taşımalıdır.
Tohumluk yumrular üzerinde bulunan gözlerin yerleri tam düz değil hafif derin olmalıdır. Böylece taşıma ve muhafaza sırasında gözlerin zarar görmesi önlenir.
Tohumluk patates üretimi normal üretimde olduğu gibi yapılır. Ancak bu üretimde patateslerin irileşmesini önlemek gerekir. Bu nedenle toprak seçimi ve bitki besleme işlemleri esnasında dikkatli olunmalıdır.
Hasat edilen tohumluk patatesler çok iyi muhafaza edilmelidir. Depolama yerinin ısısı rutubeti, depolama şekli patates yumrusu üzerine etki eden faktörlerdir. Depolama sıcaklığı 2-6 °C, rutubet oranı , ise %85-90 arasında olmalıdır. Depolama yerinin ışıklandırılması ile patatese zarar veren mikroorganizmalar ve böcekler kontrol altında tutulur.
Tatlı patates yetiştiriciliği. Tatlı patates yetiştiriciliği
1. Ekonomik önemi, anavatanı ve yayılma alanları
Tatlı patates ülkemizde çok az tanına ve sadece bazı meraklı bazı kişilerce sofralık, aynı zamnda da süs bitkisi şeklinde değerlendirilen tek yıllık, bir sebzedir. Tatlı patatesin Türkiye’ye Kıbrıs’tan 1930’lu yıllarda geldiği sanılmaktadır. Ülkemizdeki üretimi ekonomik bir değer ifade etmemektedir.
Tatlı patatesin anavatanı Amerika’dır. Özellikle Meksika’nın tatlı patatesin gen merkezi olduğu, buradan Avrupa ve Asya’ya daha sonrada Afrika’ya yayıldığı bilinmektedir. Bu gün Afrika ve Asya ülkelerinin çoğunda yaygın olarak yetiştirilerek tüketilmektedir. Mc Collum (1968) tatlı patatesin 300 yıldır Virginia’da yetiştirildiğini ve bu bitkini,n orta ve güney Amerika'’an İspanyollar kanalıyla dünyaya yayıldığını bildirmektedir. Tatlı patates yumruları %27 oranında şeker içerirler. 100 g tatlı patates 125 kalori verir.
2. Morfolojik Özellikleri
2.1. Kök
2.2. Gövde
2.3. Yaprak
2.4. Çiçek
2.1. Kök
Tatlı patatesin kökleri büyük ölçüde toprağın 30-40 cm derinliğinde yayılmışlardır. Bitki çok miktarda kök meydana getirir. Kazık kökleride çok dallanmış olup yer yer depo kök haline gelerek tatlı patatesin yenilen kısmı olan patatesini oluşturur. Bazen bu kazık kökler kök uzunluğu boyunca kalınlaşarak depo halini aldıkları halde yumru oluşturmazlar. Depo kök haline gelmiş bu kazık kökler, üzerinde bol miktarda saçak kökler taşırlar.
2.2. Gövde
Tatlı patates gövdesi otsu ve sürüngen yapıda olup toprak üzerinde bir bitkiden çıkarak gelişen uzun dallar halindedir. Uygun şartlar oluştuğunda bir bitki 3-6 m boyunda birkaç daldan oluşan bir gövde meydana getirir. Bitki sürekli olarak büyüme yeteneğine sahiptir. Bu özelliği bitkiye iki avantaj kazandırır. Bunlardanbirincisi gövde parçaları alınarak bitkinin çelikle vegetatif olarak üretilmesi mümkün olur ve bit bitkiden 60-80 adet veya daha fazla çelik elde edilebilir. Bu özellik üretim maliyetini düşürür. İkinci avantaj ise vegetatif üretim sayesinde çeşit muhafazasında sorun yaşanmaz. Ayrıca bitki bu özelliği nedeniyle tarla yüzeyini tamamen kaplayarak yabancı otların gelişmesine imkan vermez. Bu özellik aynı zamanda kendinden sonraki bitkiler için iyi bir arla bırakmasını sağlar. 9:57
2.3. Yaprak
Tatlı patates bitkisi toıprak üzerinde sürünerek uzanan ve çok dallanan gövdesi üzerinde her nodyumdan bir adet 15-20 cm uzunluğunda kuvvetli bir yaprak sapı ve be sapın uç kısmında yukarıya doğru bakan, yuvarlak şekilli kenarları dişli yapıda bir yaprak meydana getirir. Yapraklar koyu yeşil renkli olup yaprak yüzeyleri tüysüz ve parlaktır. Bitki meydana getirdiği yapraklarla toprak yüzeyini tamamen örter. Her yaprak koltuğunda uyuyan bir göz bulunur. Sürgünün ucu herhangi bir şeklide zarar görür veya koparılırsa yaprak koltuklarında uyuyan gözlerde zarar gören uç kısma en yakın göz uyanarak sürgünün gelişmesine devam etmesini sağlar. Bitkinin yaprakları çok iyi bir hayvan yemi materyalidir. Ancak yem olarak soldurulmadan kullanılmalıdır.
2.4. Çiçek
Bitki belli bir sıcaklık toplamı olmadan çiçek meydana getirmez. Çiçekleri beyaz veya mor renkli taç yapraklara sahiptir ve birkaç tanesi bir salkım halinde bulunur. Patlıcan çiçeklerine çok benzer. Taç yapraklar birbirlerine bir perde ile bağlanmıştır. Tohum bağlarsada üretimi vegetatif yolla yapılabildiği için tohumları ıslah çalışmaları dışında kullanılmaz.
3. Tohum ve çimlenme özellikleri
Çiçekler daha sonra meyveyi geliştirerek koyu renkli köşeli yapıdaki tohumlarını oluştururlar. Tohumlar çimlenmelerini 4-5 yıl korurlar. Yetiştiricilik açısından önem taşımazlar.
4. Yetiştirilme istekleri
4.1. İklim isteği
4.2. Toprak isteği
4.1. İklim isteği
Tatlı patates iklim istekleri bakımından seçici bir bitkidir. Ilık, sıcak, subtropik ve tropik iklimlerde yetiştirilir. Bitkinin yumru oluşturması için 175 günlük donsuz geçen bir yetiştirme periyoduna ihtiyaç vardır. Bu süre erkenci çeşitlerde 120 güne kadar düşebilir. Yetiştirmenin başarılı olabilmesi için gece sıcaklıklarının 18-20 °C olması istenir. Bu şartları sağlamayan yerlerde bitki gelişmesi olsada yumru oluşumu olmaz. Ülkemizde sadece bu şartları taşıyan belli yörelerde (Güney Ege, Akdeniz ve Güneydoğu Anadolu bölgesinin önemli bir kısmında yetiştirilebilir.)
4.2. Toprak isteği
Atlı patates üretimi için en uygun topraklar kumlu topraklardır. Tatlı patates yetiştirilecek toprağın iyi derene edilmiş olması istenir. Optimal toprak pH’sı 5.3 ile 6.7 arasındaki değerlerdir. Tatlı patates yetiştiriciliğnde ön bitki olarak tahılalr tercih edilmelidir.
Yüksek verim almak için iyi direne edilmiş kumlu topraklar daha uygundur.
5. Yetiştirme Şekli
5.1. Toprak hazırlığı, ekim, dikim ve bakım işleri
5.2. Tarımsal savaşım
5.1. Toprak hazırlığı, ekim, dikim ve bakım işleri
Tatlı patates üç şekilde üretilir:
Yumruları ile üretim
Köklü sürgünleri ile üretim
Çelikleri ile üretim
Her üç üretim şeklide pratikte uygulanır. Uygulanan bu üç üretim şeklinin üçündede gübreleme ve tarlanın sürülmesi işlemleri aynıdır.
Tatlı patates yetiştirilecek tarla 25-30 cm derinliği geçmeyecek şekilde sürülür. Derin sürümlerde kökler derinlere giderek yumru oluşturmazlar. Sürümlerden sonra dekara 10-12 kg N, 10 kg p2o5 ve 10-12 kg k2o gelecek şekilde yapay gübre Disk-Harrow altına olmak üzere toprağa verilir. Böylece toprak hazırlığı ve gübreleme yapılmış olur. Daha sonra yapılacak yetiştirme şekline göre toprak ekime veya dikime hazırlanır.
Yumruları ile tatlı patates üretimi : Bu üretim şeklinde tatlı patates yumruları veya üzerinde en az 2-3 gözü bulunan, kesilerek parçalar haline getirilmiş tatlı patates parçaları üretim materyali olarak kullanılır. Tavlı olarak işlenmiş ve gübrelenmiş toprakta sıra araları 80-100 cm olacak şekilde 20 cm derinliğe karıklar açılır. Dikim bu karıkların boyun noktalarına ve tavlı toprağa yapılır. Sıra üzerinde, çeşit özelliğine bağlı olarak 40-50 cm mesafe bırakılır. 6-8 cm derinliğe ocak şeklinde ve her ocağa bir adet küçük patates veya parça patates gelecek şekilde dikim yapılır. Eğer patetesler kesilerek parçalara ayrılmış ise yumuşak çürüklüğün yumru parçalarında zarar yapmaması için parçalar ekim öncesinde meşe kömürü tozuna batırılır. Tatlı patates sıcağı seven bir bitki oluşu nedeniyle çok aceleci olmamak toprak sıcaklığının 18-20 °C olmasını beklemek yararlı olur. Bu şartlarda dikilen patatesler dikimden 7-10 gün sonra toprak yüzüne çıkarak hızlı bir şekilde gelişmeye başlarlar. Bitkiler toprak üzerinde dallanmaya başlamadan bir defaya mahsus olmak üzere çapalanırlar. Esasen daha sonra bitkiler dallanarak yayılacaklarından çapa yapma imkanı ortadan kalkar.
Daha sonraki dönemde düzenli sulamaların dışında herhangi bir işlem yapılmaz. Bitkinin ülkemizde zarar yapan herhangi bir hastalığı veya önemli bir zararlısı yoktur. Tatlı patates bitkileri hızla gelişerek yeni dallar meydana getirerek toprak yüzünü tamamen örterler. Böylece tarlada hiçbir yabani otun gelişmesine imkan vermezler, iyi bir yabancı ot kontrolüde yapılmış olur.
Sonbaharda yumruların olgunlaştığı, yaprakların yeşil renkten kızıl kahve rengine dönmesi ile anlaşılır. Bu dönemde tarlanın birkaç yerinden söküm yapılarak yumruların yeterli büyüklüğe ulaşıp ulaşmadığı belirlenir ve buna göre hasada karar verilir. Hasadın gecikmesi yumruların irileşmelerine olumlu etki yapmakla birlikte hasat çok gecikirse yumrularda kalite kayıpları başlar, yumrular iç boşaltırlar ve koflaşırlar. Bu nedenle hasadın zamanında yapılması gereklidir.
Hasat pullukla veya elle yapılabilir. Pullukla hasat da sürüm yapılarak toprak yüzüne çıkan yumrular toplanır. Elle hasat yapmak yüksek maliyetli bir işlem olduğu için ve geniş alanlarda uygulama imkanı bulunmadığından pek kullanılmaz.
Köklü sürgünleri ile tatlı patates üretimi : Bu metodla yetiştirme yapılabilmesi için önce köklü sürgünlerin üretilmesi gerekir. Bunun için daha önceden ayrılmış bulunan tatlı patatesler bir ılık yastık içine yere yatay olarak toprağın 10-12 cm derinliğine birbirinden 30-40 cm sıra arası, 10-15 cm sıra üzeri mesafelerle dikilirler. Bu patateslerin her birindne en az patates üzerindeki göz sayısı kadar. Sürgün meydana gelir ve bu sürgünler gözün hemen üzerinden itibaren köklenirler. Havaların soğuk olduğu ve son riskinin bulunduğu dönemde yastık içinde gelişen bu köklü sürgünler don riski ortadan kalkıncaya kadar bekletilir. Toprak dikim sıcaklığına ulaşınca (18-20 °C) sürgünler patates yumrularından ayrılarak daha önceki yöntemde belirtildiği şekilde hazırlanan karıkların boyun noktalarına çapa ile dikilir. Can suyu verilir. Bu yöntemle yetiştirmede toprak tavı çok önemli değildir. Dikimde kullanılan sıra arası ve sıra üzeri mesafeler aynııdır. Bu şekilde dikilen köklü tatlı patates sürgünleri hemen gelişmeye başlarlar. Bitki gelişmesine bağlı olarak 2. Veya 3. Sulamadan sonra bir çapalama yapılır. Bitkinin gelişme ve hasat dönemindeki bütün işlemler birinci üretim şeklinde olduğu gibi sürdürülür. Bu yöntemde, diğer iki yönteme göre birkaç günlük erkencilik sağlanır
Çelikleri ile tatlı patates üretimi : En çok kullanılan üretim yöntemlerinden birisidir. Bu yöntemle üretimde kullanılan üretim materyali olan çeliklerin üretimi için diğer yöntemle üretimde kullanılan üretim materyali olan çeliklerin üretimi için diğer yöntemlerde olduğu kadar patates materyaline gereksinim duyulmaz. Ancak bu yöntemde hasadın 10-15 gün gecikmesi gibi bir sakınca vardır. Çeliklerin köklenerek gelişmesi için kullanılan bu zaman bu metodun en önemli sakıncasını oluşturur.
Bu yöntemde sadece bir yumrudan 50-60 hatta daha fazla çelik dolayısıyla bitki elde edilebilir. Yetiştirme için ihtiyaç duyduğumuz çelik miktarı daha önceden hesaplanarak sonbaharda kış döneminde oluşabilecek çürümeleride dikkate alarak yeteri kadar yumru ayrılır. Bu yumrular ılık yastıklara köklü sürgün elde edildiğinde olduğu gibi ancak iki katı aralıklarla dikilirler. Bitkiler ilk gelişmelerini yastık içinde yaparlar. Soğukların etkisi kalkınca yastıklar açılır bir dahada kapanmaz. Gövde dallanarak yastık dışına taşar. Bu dallar daha sonra üretim materyali olarak kullanılacak olan çelikleri oluşturacağından düzgün şekilli olarak gelişmeleri sağlanır. Dalların çiğnenmemesine özen gösterilir.
Dikim öncesinde çeliklerin dikime hazırlanması gereklidir. Bunun için dallar dikkatli bir şekilde yumrunun hemen üzerinden kesilerek alınırlar. Yapraklar gövdenin üzerinde 1-2 cm yaprak sapı kalacak şekilde gövdeden kesilerek atılırlar. Kalan gövde, üzerinde 3-4 yaprak koltuğu kalacak şekilde 15-20 cm uzunluğunda parçalara ayrılır. Bu parçalar üretimde kullanılacak olan çeliklerdir.
Toprak sıcaklığı 18-22 °C’ye ulaşıldığında aynen diğer üretim yöntemlerinde olduğu gibi önce karıklar dikime hazırlanır. Yine çeşide ve tarla özelliklerine bağlı olarak değişmek üzere karıklar arasında 80100 cm mesafe verilir. Sıra üzerinde ise yine çeşide, dikim zamanına ve tarlanın verimlilik özelliklerine göre 25-30-40 cm arasında değişen aralıklar bırakılır.
Dikim esnasında bir gözün toprak altında diğer gözlerin ise toprak üstünde kalmasına özen gösterilir. Dikim karıklara su verildikten sonra karıkların boyun noktasına, çelikler karık sırtına doğru hafif meyilli olacak şekilde yapılmalıdır.
Çelikleri oluşturan gövde bitkinin gelişme döneminde yaprakların altına gölgede kaldığı için güneşe karşı hassastır. Çelikler dikimden sonra korunmazsa güneşten kolayca zarar görür ve kururlar. Bu nedenle tarlaya dikilen çeliklerin üzerine gölgelemeyi sağlayacak şekilde bir tutam kuru ot veya saman konulmalıdır. Böylece çeliklerin güneşli ortamdan zarar görmeden kök ve sürgün meydana getirmeleri sağlanmalıdır. Çelikle üretimde bu uygulama başarıda önemli rol oynar.
Bu şekilde dikilerek güneşten korunan çelikler bir hafta içinde toprak üstündeki yaprak koltuklarından sürgün meydana getirmeye başlarlar. Dikimden sonraki 15 gün içinde 3-4 yaprak oluştururlar. İşte bu dönemde bitkiler bir defaya mahsus olmak üzere çapalanırlar. Bundan sonra yapılan işlem sadece düzenli aralıklarla bitkilerin sulanmasıdır. Tatlı patatesler daha sonra hızla gelişirler toprak üstünü örterek yabancı ot gelişmesine engel olurlar. Hasat diğer metotlarda olduğu gibi yapılır.
5.2. Tarımsal savaşım
Daha öncede belirtildiği gibi hastalık ve zararlılar açısından sorunlu bir sebze değildir. Ancak kadı lokmasının çok bulunduğu tarlalarda yetiştirme yapmaktan kaçınılmalıdır. Köstebekte tatlı patateste önemli zararlara yol açabilmektedir.
6. Olgunluk hasat ve depolama
Tatlı patateste olgunluğun ilk işareti yaprak renklerinin koyulaşarak kahverengi görüntü almasıdır. Belli dönemden sonra örnek birkaç söküm yapılarak çeşidin büyüklüğünü kazanıp kazanmadığı tespit edilerek hasada başlanır veya hasat bir süre geciktirilir.
Tatlı patateslerde hasat makine ile yapılmalıdır. Hasat edilen yumrular iriliklerine göre gruplandırılır. Küçük yumruklar tohumluk materyali olarak ayrılır.
Tatlı patatesler depolanabilirler. Depolama tahta kasalarda %85 nemli depolarda ve 10-12 °C sıcaklıkta yapılırsa 6 aya kadar saklama mümkün olur. Muhafaza sırasında meydana gelen kaybın düşük olması için yumruların tam olgunlaşmaları, hasat edilirken yaralanmamaları ve depoya koymadan önce iyice kurumuş olmaları sağlanmalıdır.
7. Verim
Normal şartlarda üretilen tatlı patateslerde üretim şekli verimi önemli ölçüde etkilemez. Bir dekar alandan 2-3 ton pazarlanabilir tatlı patates ürünü alınabilir. Pazarlanamaz özellikteki yumrular ve depo kökler alkol üretiminde kullanılır. Ayrıca bir dekar alandan hayvan yemi olarak kullanılabilecek 6-8 ton yeşil aksam alınabilmektedir.
GÜBRELEME ÖNERİLERİ
Alt Başlıklar
Çeşitleri
