VEGATİF (EŞEYSİZ ÇOGALTMA)
Bitkilerin değişik yaşlarda gövde ve dal parçaları, büyüme uçlarındaki meristematik dokuları, kökleri, yaprakları ya da özelleşmiş veya değişikliğe uğramış gövde ve kök parçaları kullanılarak yapılan çoğaltmaya eşeysiz çoğaltma denilmektedir.
Eşeysiz çoğaltma ile elde edilen yeni bitkinin genetik yapısında, eğer mutasyona uğramamışsa herhangi bir değişiklik söz konusu değildir.
Kökeni tek bir bitki olan ve bu bitkiden eşeysiz olarak çoğaltılmış, birörnek genetik yapıdaki bitkilere KLON denilir. Amasya elma çeşidi veya Sultani Çekirdeksiz üzüm çeşidi birer klondur ve özellikleri bozulmadan günümüze kadar eşeysiz çoğaltma ile korunmuştur.
VEGATİF ÇOGALTMANIN ÖNEMİ VE AMAÇLARI
Muz, çekirdeksiz üzüm, bazı portakal, mandarin ve altıntop çeşitleri yaşama yeteneğinde tohum oluşturamazlar. Bunlar sadece eşeysiz yöntemlerle çoğaltılabilirler.
Bazı bitkilerin üstün özelliklerini tohumla çoğaltarak korumak mümkün değildir. Meyve türlerinin büyük çoğunluğu, yabancı döllenme ve heterozigotik genetik yapıları nedeniyle, tohumla çoğaltıldıklarında yüksek oranda açılım gösterirler.
ÇELİKLE ÇOĞALTMA
Yeni bir bitki elde etmek amacıyla, bitkilerin gövde, dal, kök ve yapraklarından kesilerek hazırlanan parçalara “çelik” adı verilir. Böyle beden parçalarıyla yapılan vegetatif çoğaltmaya da çelikle çoğaltma denir.
Bu yöntemde, ana bitkiden kesilen bir parça köklendirildiği için, meydana gelen yeni bitki, mutasyonlar hariç, ana bitkinin özelliklerini aynen taşır.
Bazı meyve türleri ve klon anaçları ile üzüm çeşitlerinin, Amerikan asma anaçlarının ve gül gibi süs bitkilerinin çoğaltılmasında kullanılır. Eşeysiz çoğaltma, tohumla çoğaltmadan daha hızlı bir gelişme sağlar. Özellikle nane, çilek ve patates gibi çok küçük tohumlara sahip bitkiler için bu durum geçerlidir. Bazı koşullarda vegetatif çoğaltma, tohumla çoğaltmaya göre daha ucuz maliyetle yapılabilmektedir.
ÇELİKLE ÇOĞALTMANIN ÜSTÜN YANLARI
Küçük parçalar ile dar bir alanda çok sayıda, birörnek yeni bitki elde edilebilir, Ucuz, çabuk ve basit bir yöntem olup aşılama işlemine gerek kalmaz, Anaç – kalem uyuşmazlığı sorunu ortadan kalkar, Çöğür anacın olumsuz yanları nedeniyle gelişmeleri farklı bitkiler ile bahçe tesis edilmemiş olur, bitki kendi kökleri üzerinde yetişir.
Değişik toprak koşullarına veya topraktan bulaşan hastalık ve zararlılara dayanıklı anaç kullanımı zorunlu olan bitki türlerinde çelikle çoğaltım tercih edilmemelidir.
Meyve türlerinden incir, nar, ayva, çay, fındık, zeytin ve dut ile asma tür ve çeşitleri, üzümsü meyvelerin çoğu, gül, ligustrum gibi çok yıllık süs bitkilerinin çoğu, kavak, söğüt gibi ağaçlar çelikle çoğaltılabilir.
ÇELİK TİPLERİ
1- Alındıkları organlara göre.
Dal çelikleri
Yaprak çelikleri
Yaprak göz çelikleri
Kök çelikleri
2- Alındıkları döneme göre.
Odun
Yarı odun
Yeşil çelikler
3- Hazırlanış şekillerine göre.
Adi
Ökçeli
Dipçikli
Dal çelikleri
Odun çelikleri ile çoğaltma eşeysiz çoğaltmanın en ucuz ve kolay yoludur. Bu tip çelikler, başta asma olmak üzere, incir, zeytin, ayva, dut, frenk üzümü, nar ve bazı erik çeşitleri gibi değişik meyve türlerinin çoğaltılmasında yaygın olarak kullanılmaktadır. Yarı odun çelikleri, kısmen odunlaşmış sürgünlerden alınmış, genellikle yapraklı yaz çelikleridir. Turunçgiller, zeytin ve çay bu çeliklerle çoğaltılabilmektedir. Yeşil çelikler, yaprağını döken türlerde, yeni ilkbahar sürgünlerinden hazırlanmış, henüz odunlaşmamış çeliklerdir.
Yaprak çelikleri
Daha çok süs bitkilerinin çoğaltılmasında kullanılırlar. Yeni bitki elde etmek amacıyla yaprak ayası veya onunla birlikte sapı kullanılır(Afrika menekşesi, Begonya, Sansevieria gibi).
Kök çelikleri
Bitki köklerinde kesilen kök parçalarıyla yapılan çoğaltmadır. Örneğin kırmızı ahududular bu yöntemle çoğaltılabilen bahçe bitkilerinden birisidir.
Yapraklı göz çelikleri
Bu tip çelikler, bir yaprak sapı ve üzerinde tek bir göz bulunan kısa bir dal parçasından ibarettir. Çilek, siyah ahududu, böğürtlen, limon ve çay gibi bahçe bitkileri bu yöntemle çoğaltılabilmektedir.
Çelik alınırken dikkat edilecek hususlar:
Sağlıklı, orta derecede kuvvetli ve çeşidi iyi bilinen ana bitkiler kullanılmalıdır.
Hastalıklı, yapraklarını erken dökmüş, zararlanmış omca ve ağaçlardan çelik alınmamalıdır.
Çelik hazırlanacak dalların boğum araları ne çok uzun ne çok kısa olmalıdır, obur dallar ile sürgünlerin aşırı odunlaşmış dip kısımları ve yeterince odunlaşmamış uç kısımlarından çelik hazırlanmamalıdır.
Çeliklerde köklenmeye etkileyen faktörler
Bitki faktörleri
Ana bitkinin beslenme durumu
Yüksek karbonhidrat düzeyi kuvvetli kök oluşumuna neden olur. Azot düzeyi de oluşacak kök sayısını etkilemektedir.
Ana bitkinin yaşı
Çelikle çoğaltımı kolay olan türlerde ana bitki yaşı sorun olmazken, zor köklenen türlerde gençlik döneminde alınan çelikler daha kolay köklenir.
Çelik hazırlanacak dal veya sürgünün özellikleri
Çeliklerin dal veya sürgün üzerindeki yeri Sürgünlerde dipten uca doğru karbonhidrat düzeyinin azalıp, azot kapsamının artması nedeniyle dip kısımlardan hazırlanan çeliklerde köklenme oranı yüksek olmaktadır.
Çelik alma zamanı
Kışın yaprağını döken bitki türlerinde odun çelikleri kış dinlenme döneminde, yapraklı yeşil çelikler ise tam odunlaşmamış sürgünlerden büyüme mevsiminde hazırlanırlar.
Çeliklerde köklenmeyi etkileyen dışsal faktörler
Köklenme ortamı (kum, perlit, turba, toprak)
Sıcaklık (Köklenme ortamının sıcaklığı 24°C olduğunda köklenme kolaylaşır)
Nem ve ışık
Çeliklerde köklenmeyi uyarıcı özellikler ve uygulamalar
Çelik üzerinde tomurcuk ve yaprak varlığı : Tomurcuk ve yaprak varlığı köklenmeyi uyarır.
Polarite : (Dal çelikleri sürgün ucuna yakın yerde sürgün, dip kısma yakın yerde kök oluştururlar)
Yaralama : Çeliklerde yara dokusu (kallus) nedeniyle kök oluşumu daha fazla olur.
Büyümeyi düzenleyici maddeler : Oksinler, köklenmeyi uyarır.
DALDIRMA İLE ÇOĞALTMA
Bir dalın ana bitkiden ayrılmadan köklendirilmesine daldırma denir.
Siyah ahududularında, fındık, asma (filokserasız alanlarda), incir ve ayva ile çelikle çoğaltılması zor olan vejetatif elma anaçlarının çoğaltılmasında kullanılır.
Uç Daldırması
Yılankavi Daldirma
Adi Daldırma
Havai Daldırma
Tepe Daldırması
Hendek Daldırması
Daldırmanın yararları
Daldırılan sürgün veya dal, kök ve sürgün oluşturup kendine yeterli hale gelinceye kadar ana bitkiden ayrılmamaktadır. Bu nedenle yeni bitkiye ana bitkiden su ve besin maddelerinin akışı devam etmektedir.
Daldırma yöntemleri basit olup, kolayca uygulanabilmektedir
Basit ve ekonomiktir.
Anaç ve aşı sorunları söz konusu değildir.
Daldırmanın sakıncaları
Daldırılmış bitki belirli bir özen istemektedir.
Çoğaltma katsayısı daha düşüktür.
Uç Daldırması
Sürgün ucu, 2-5 cm derinliğinde açılan çukurlara elle daldırılır. Üzeri toprakla örtülen sürgün uçlarında kısa sürede köklenme olur. Siyah ve mor ahududularda uygulanır.
Basit (Adi) Daldırma
Bir dalın toprağa doğru bükülmesi, toprağa gelen yerinin toprakla veya torf ile örtülmesi ve ucunun topraktan çıkarılmasıyla yapılır. Bir yaşına kadar olan sürgünler için uygundur. Dal çizilerek yara açılabilir. Uygulama zamanı ilkbahardır. Yeni oluşan köklü bitkinin sökümü sonbahar veya ertesi ilkbaharda yapılır.
Yılankavi Daldırma
Adi daldırma gibidir. Ancak sürgün birkaç noktadan daldırılır. Dalın altı bıçakla çizilir veya bilezik alınır. Üzeri toprakla örtülür. Gömülen her noktada köklenme olur.
Hava Daldırması
Bitkinin topraktan yüksek dallarında kabukta bilezik alınıp veya bıçakla yaralanıp nemli bir köklendirme materyali içinde köklendirilmesidir.
(Torf gibi bir materyalle sarılır ve naylonla kaplanır) Kauçuk, turunçgil ve incir türlerinde kullanılabilir.
Tepe Daldırması
Bitkinin dinlenme mevsimindeyken tepesi toprak seviyesinde kesilir yeni gelişen sürgünlerin dip tarafının ilkbaharda toprakla örtülerek bunların köklenmesi sağlanır. Oluşan köklerin alt kısmından kesilen her bir dal yeni bir bitkidir.
Vegetatif klon elma anaçları, ayva, çalı bitkileri, frenk üzümünde kullanılabilir.
Hendek Daldırması
Dal veya tüm bitki, bir hendeğe yatırılır; üstü toprakla örtülür. Çıkan sürgünlerin etrafına toprak doldurulur. Sürgünlerin diplerinde kökler meydana gelir.
Yeni sürgünlerin diplerine ara ara toprak yığılır. Mevsim sonunda toprak açılır ve köklü sürgünler ana bitkiden çıkış yerinden kesilir.
Özelleşmiş veya Değişikliğe Uğramış Gövde ve Köklerle Çoğaltım
Değişikliğe uğramış gövdeler (Kollar, Yavrular, Rizomlar, Yumrular, Soğanlar)
Değişikliğe uğramış kökler (Yumru kökler, kök sürgünleri)
Apomiktik Tohum Kullanarak Çoğaltma
Apomiksiz, döllenme olmadan diploid hücrelerden doğrudan tohum meydana gelmesidir.
En önemli örneği turunçgilerdeki nusellar embriyo oluşumudur.
Sarımsakta da apomiktik olarak oluşan dişler kullanılmaktadır.
Bitkilerin değişik yaşlarda gövde ve dal parçaları, büyüme uçlarındaki meristematik dokuları, kökleri, yaprakları ya da özelleşmiş veya değişikliğe uğramış gövde ve kök parçaları kullanılarak yapılan çoğaltmaya eşeysiz çoğaltma denilmektedir.
Eşeysiz çoğaltma ile elde edilen yeni bitkinin genetik yapısında, eğer mutasyona uğramamışsa herhangi bir değişiklik söz konusu değildir.
Kökeni tek bir bitki olan ve bu bitkiden eşeysiz olarak çoğaltılmış, birörnek genetik yapıdaki bitkilere KLON denilir. Amasya elma çeşidi veya Sultani Çekirdeksiz üzüm çeşidi birer klondur ve özellikleri bozulmadan günümüze kadar eşeysiz çoğaltma ile korunmuştur.
VEGATİF ÇOGALTMANIN ÖNEMİ VE AMAÇLARI
Muz, çekirdeksiz üzüm, bazı portakal, mandarin ve altıntop çeşitleri yaşama yeteneğinde tohum oluşturamazlar. Bunlar sadece eşeysiz yöntemlerle çoğaltılabilirler.
Bazı bitkilerin üstün özelliklerini tohumla çoğaltarak korumak mümkün değildir. Meyve türlerinin büyük çoğunluğu, yabancı döllenme ve heterozigotik genetik yapıları nedeniyle, tohumla çoğaltıldıklarında yüksek oranda açılım gösterirler.
ÇELİKLE ÇOĞALTMA
Yeni bir bitki elde etmek amacıyla, bitkilerin gövde, dal, kök ve yapraklarından kesilerek hazırlanan parçalara “çelik” adı verilir. Böyle beden parçalarıyla yapılan vegetatif çoğaltmaya da çelikle çoğaltma denir.
Bu yöntemde, ana bitkiden kesilen bir parça köklendirildiği için, meydana gelen yeni bitki, mutasyonlar hariç, ana bitkinin özelliklerini aynen taşır.
Bazı meyve türleri ve klon anaçları ile üzüm çeşitlerinin, Amerikan asma anaçlarının ve gül gibi süs bitkilerinin çoğaltılmasında kullanılır. Eşeysiz çoğaltma, tohumla çoğaltmadan daha hızlı bir gelişme sağlar. Özellikle nane, çilek ve patates gibi çok küçük tohumlara sahip bitkiler için bu durum geçerlidir. Bazı koşullarda vegetatif çoğaltma, tohumla çoğaltmaya göre daha ucuz maliyetle yapılabilmektedir.
ÇELİKLE ÇOĞALTMANIN ÜSTÜN YANLARI
Küçük parçalar ile dar bir alanda çok sayıda, birörnek yeni bitki elde edilebilir, Ucuz, çabuk ve basit bir yöntem olup aşılama işlemine gerek kalmaz, Anaç – kalem uyuşmazlığı sorunu ortadan kalkar, Çöğür anacın olumsuz yanları nedeniyle gelişmeleri farklı bitkiler ile bahçe tesis edilmemiş olur, bitki kendi kökleri üzerinde yetişir.
Değişik toprak koşullarına veya topraktan bulaşan hastalık ve zararlılara dayanıklı anaç kullanımı zorunlu olan bitki türlerinde çelikle çoğaltım tercih edilmemelidir.
Meyve türlerinden incir, nar, ayva, çay, fındık, zeytin ve dut ile asma tür ve çeşitleri, üzümsü meyvelerin çoğu, gül, ligustrum gibi çok yıllık süs bitkilerinin çoğu, kavak, söğüt gibi ağaçlar çelikle çoğaltılabilir.
ÇELİK TİPLERİ
1- Alındıkları organlara göre.
Dal çelikleri
Yaprak çelikleri
Yaprak göz çelikleri
Kök çelikleri
2- Alındıkları döneme göre.
Odun
Yarı odun
Yeşil çelikler
3- Hazırlanış şekillerine göre.
Adi
Ökçeli
Dipçikli
Dal çelikleri
Odun çelikleri ile çoğaltma eşeysiz çoğaltmanın en ucuz ve kolay yoludur. Bu tip çelikler, başta asma olmak üzere, incir, zeytin, ayva, dut, frenk üzümü, nar ve bazı erik çeşitleri gibi değişik meyve türlerinin çoğaltılmasında yaygın olarak kullanılmaktadır. Yarı odun çelikleri, kısmen odunlaşmış sürgünlerden alınmış, genellikle yapraklı yaz çelikleridir. Turunçgiller, zeytin ve çay bu çeliklerle çoğaltılabilmektedir. Yeşil çelikler, yaprağını döken türlerde, yeni ilkbahar sürgünlerinden hazırlanmış, henüz odunlaşmamış çeliklerdir.
Yaprak çelikleri
Daha çok süs bitkilerinin çoğaltılmasında kullanılırlar. Yeni bitki elde etmek amacıyla yaprak ayası veya onunla birlikte sapı kullanılır(Afrika menekşesi, Begonya, Sansevieria gibi).
Kök çelikleri
Bitki köklerinde kesilen kök parçalarıyla yapılan çoğaltmadır. Örneğin kırmızı ahududular bu yöntemle çoğaltılabilen bahçe bitkilerinden birisidir.
Yapraklı göz çelikleri
Bu tip çelikler, bir yaprak sapı ve üzerinde tek bir göz bulunan kısa bir dal parçasından ibarettir. Çilek, siyah ahududu, böğürtlen, limon ve çay gibi bahçe bitkileri bu yöntemle çoğaltılabilmektedir.
Çelik alınırken dikkat edilecek hususlar:
Sağlıklı, orta derecede kuvvetli ve çeşidi iyi bilinen ana bitkiler kullanılmalıdır.
Hastalıklı, yapraklarını erken dökmüş, zararlanmış omca ve ağaçlardan çelik alınmamalıdır.
Çelik hazırlanacak dalların boğum araları ne çok uzun ne çok kısa olmalıdır, obur dallar ile sürgünlerin aşırı odunlaşmış dip kısımları ve yeterince odunlaşmamış uç kısımlarından çelik hazırlanmamalıdır.
Çeliklerde köklenmeye etkileyen faktörler
Bitki faktörleri
Ana bitkinin beslenme durumu
Yüksek karbonhidrat düzeyi kuvvetli kök oluşumuna neden olur. Azot düzeyi de oluşacak kök sayısını etkilemektedir.
Ana bitkinin yaşı
Çelikle çoğaltımı kolay olan türlerde ana bitki yaşı sorun olmazken, zor köklenen türlerde gençlik döneminde alınan çelikler daha kolay köklenir.
Çelik hazırlanacak dal veya sürgünün özellikleri
Çeliklerin dal veya sürgün üzerindeki yeri Sürgünlerde dipten uca doğru karbonhidrat düzeyinin azalıp, azot kapsamının artması nedeniyle dip kısımlardan hazırlanan çeliklerde köklenme oranı yüksek olmaktadır.
Çelik alma zamanı
Kışın yaprağını döken bitki türlerinde odun çelikleri kış dinlenme döneminde, yapraklı yeşil çelikler ise tam odunlaşmamış sürgünlerden büyüme mevsiminde hazırlanırlar.
Çeliklerde köklenmeyi etkileyen dışsal faktörler
Köklenme ortamı (kum, perlit, turba, toprak)
Sıcaklık (Köklenme ortamının sıcaklığı 24°C olduğunda köklenme kolaylaşır)
Nem ve ışık
Çeliklerde köklenmeyi uyarıcı özellikler ve uygulamalar
Çelik üzerinde tomurcuk ve yaprak varlığı : Tomurcuk ve yaprak varlığı köklenmeyi uyarır.
Polarite : (Dal çelikleri sürgün ucuna yakın yerde sürgün, dip kısma yakın yerde kök oluştururlar)
Yaralama : Çeliklerde yara dokusu (kallus) nedeniyle kök oluşumu daha fazla olur.
Büyümeyi düzenleyici maddeler : Oksinler, köklenmeyi uyarır.
DALDIRMA İLE ÇOĞALTMA
Bir dalın ana bitkiden ayrılmadan köklendirilmesine daldırma denir.
Siyah ahududularında, fındık, asma (filokserasız alanlarda), incir ve ayva ile çelikle çoğaltılması zor olan vejetatif elma anaçlarının çoğaltılmasında kullanılır.
Uç Daldırması
Yılankavi Daldirma
Adi Daldırma
Havai Daldırma
Tepe Daldırması
Hendek Daldırması
Daldırmanın yararları
Daldırılan sürgün veya dal, kök ve sürgün oluşturup kendine yeterli hale gelinceye kadar ana bitkiden ayrılmamaktadır. Bu nedenle yeni bitkiye ana bitkiden su ve besin maddelerinin akışı devam etmektedir.
Daldırma yöntemleri basit olup, kolayca uygulanabilmektedir
Basit ve ekonomiktir.
Anaç ve aşı sorunları söz konusu değildir.
Daldırmanın sakıncaları
Daldırılmış bitki belirli bir özen istemektedir.
Çoğaltma katsayısı daha düşüktür.
Uç Daldırması
Sürgün ucu, 2-5 cm derinliğinde açılan çukurlara elle daldırılır. Üzeri toprakla örtülen sürgün uçlarında kısa sürede köklenme olur. Siyah ve mor ahududularda uygulanır.
Basit (Adi) Daldırma
Bir dalın toprağa doğru bükülmesi, toprağa gelen yerinin toprakla veya torf ile örtülmesi ve ucunun topraktan çıkarılmasıyla yapılır. Bir yaşına kadar olan sürgünler için uygundur. Dal çizilerek yara açılabilir. Uygulama zamanı ilkbahardır. Yeni oluşan köklü bitkinin sökümü sonbahar veya ertesi ilkbaharda yapılır.
Yılankavi Daldırma
Adi daldırma gibidir. Ancak sürgün birkaç noktadan daldırılır. Dalın altı bıçakla çizilir veya bilezik alınır. Üzeri toprakla örtülür. Gömülen her noktada köklenme olur.
Hava Daldırması
Bitkinin topraktan yüksek dallarında kabukta bilezik alınıp veya bıçakla yaralanıp nemli bir köklendirme materyali içinde köklendirilmesidir.
(Torf gibi bir materyalle sarılır ve naylonla kaplanır) Kauçuk, turunçgil ve incir türlerinde kullanılabilir.
Tepe Daldırması
Bitkinin dinlenme mevsimindeyken tepesi toprak seviyesinde kesilir yeni gelişen sürgünlerin dip tarafının ilkbaharda toprakla örtülerek bunların köklenmesi sağlanır. Oluşan köklerin alt kısmından kesilen her bir dal yeni bir bitkidir.
Vegetatif klon elma anaçları, ayva, çalı bitkileri, frenk üzümünde kullanılabilir.
Hendek Daldırması
Dal veya tüm bitki, bir hendeğe yatırılır; üstü toprakla örtülür. Çıkan sürgünlerin etrafına toprak doldurulur. Sürgünlerin diplerinde kökler meydana gelir.
Yeni sürgünlerin diplerine ara ara toprak yığılır. Mevsim sonunda toprak açılır ve köklü sürgünler ana bitkiden çıkış yerinden kesilir.
Özelleşmiş veya Değişikliğe Uğramış Gövde ve Köklerle Çoğaltım
Değişikliğe uğramış gövdeler (Kollar, Yavrular, Rizomlar, Yumrular, Soğanlar)
Değişikliğe uğramış kökler (Yumru kökler, kök sürgünleri)
Apomiktik Tohum Kullanarak Çoğaltma
Apomiksiz, döllenme olmadan diploid hücrelerden doğrudan tohum meydana gelmesidir.
En önemli örneği turunçgilerdeki nusellar embriyo oluşumudur.
Sarımsakta da apomiktik olarak oluşan dişler kullanılmaktadır.
