1. Ekonomik önemi, Anavatanı ve yayılma Alanları
Yer elması ekonomik açıdan fazla önemi olmayan bir sebzedir. Hayvan yemi olarak ta kullanılır. Ülkemizdeki ekim alanı yıldan yıla değişmekte olup yaklaşık 20-30 hektarlık bir alanda 650 ton civarında yer elması üretilmektedir. Yer elması için özel bir yer ayrılmaz. Bahçenin bir köşesinde veya arazinin sınır kısımların da sınır bitkisi olarak yetiştirilir. Son yıllarda ender olarak tarla tarımı şeklinde de üretimi başlamıştır.
Yer elması patates gibi yüksek oranda nişasta ve şeker içerir. Kuru madde oranı %30-50 arasında değişir. Yer elması, şeker hastalarının kullandığı şeker ve ispirto yapımında geniş çapta kullanılır. Yer elmasının verim ve kalitesi toprakta kaldığı süreye bağlı olarak değişir. Toprakta ne kadar uzun süre kalırsa tadı ve kalitesi istenilen düzeye ulaşır.
Yer elmasının anavatanı Kuzey Amerika ve özellikle Kanada’dır. Fransızların Kanada’yı keşfettiği yıllarda Kuzey Amerika’da yer elmasının bulunduğu ve yumrularının yendiği bildirilmektedir. 17. Yüzyılda Fransa’dan Almanya’ya ve İngiltere’ye geçen yer elması 19ç yüzyılda İstanbul ve çevresinde üretimde alınmıştır. Akdeniz, Ege, Marmara ve İç Anadolu’da yer yer üretimine rastlamak mümkündür.
Yer elması yumrusunun şekli ve kabuk rengine göre gruplandırılırlar. Kabuk rengine göre kırmızı ve sarı kabuklu olanların yumruları girintili ve çıkıntılı olup şekilsizdir. Yumruları genellikle ufak olup sanayide veya hayvan yemi olarak kullanılır. Sarı kabuklu olan yer elması ise daha çok yemeklik olarak kullanılır. Yumrular patatese benzer, oldukça iri ve düzgün şekillidir.
2. Morfolojik Özellikleri
2.1. Kök
2.2. Yumru
2.3. Gövde
2.4. Yapraklar
2.5. Çiçek
2.1. Kök
Toprak altında kalan yumrular veya üretim için toprağa atılan yumrular üzerinde gözler bulunur. Bu gözlerden kök ve sürgünler meydana gelir. Yumru üzerinden çıkan kökler yanlara ve derinlemesine büyür. Başlangıçta tek olan kökler daha sonra dallanarak çok köklü bir yapı kazanır. Kökler üzerinde meydana gelen şişkinliklerden yumrular oluşur. Köklerin %70-80’i toprağın 20-30 cm, derinliğinde bulunur. Geriye kalan köklerin tamamına yakını 60-70 cm derinliğe kadar inebilir.
2.2. Yumru
Toprak altındaki kökler üzerindeki şişkinliklerden oluşan yumruların sayıları ve büyüklükleri bitkinin beslenme durumuna göre değişir. Bir yumrudan gelişen bir bitki 10-30 adet arasında yumru oluşturabilir. Yumru sayısı arttıkça yumrunun büyüklüğü azalır. Yumrular besin deposu görevi görürler. Aynı zamanda da ertesi yıl bitkiyi oluşturacak tomurcukları taşırlar.
Yumrular 10-200 gr arasında değişen ağırlığa sahiptir. Ortalama yumru ağırlığı 50-100 gr’dır. Yumruların şekli başlangıçta yuvarlak ve düzgündür. Düzgün şekilli yumrular yanında kırışık, boğumlu ve düzgün olmayan yumrular meydana gelebilir. Yumruların köke bağlandığı sağ kısmı incedir, diğer ucu kalınlaşarak bir topaç şeklini alır. Yumru üzerinde sayısı değişen büyüme noktaları (sürgün ucu) vardır. Yumruların şiş kabuk rengi kırmızı, sarı bazen beyazda olabilir. Et rengi ise beyaz ve kirli beyazdır.
2.3. Gövde
Yer elması yumruları toprağa tek tek atılmışsa sürgün sayısı her yumru için 2-3 arasında değişir. Kendi halinde bırakılmış yerlerde ise çok sayıda sürgün meydana gelir. Ocak şeklinde üretim yapılıyorsa her ocakta 10-30 arasında sürgün bulunabilir. Yumrular üzerindeki gözlerin uyanması ile oluşan sürgünler (gövde) dik olarak büyür. Başlangıçta tek olarak gelişir ve dallanma meydana getirmez. Rengi yeşil olup üzerinde yapraklar bulunur. Gövde irileştikçe dip kısımları ayçiçeği sapı gibi sertleşir ve yarı odunsu bir yapı kazanır. Gövde belli bir boya ulaştığında dallanır. Her dalın ucunda çiçek tomurcukları meydana gelir. Çiçeklerin oluşması ile bitki boyu uzaması durur. Bitkilerin boy uzunluğu 2-2.5 metre arasında değişir. Gövdenin çapı ise 1-4 cm arasındadır. Gövdenin üzeri tüylü yapıdadır.
2.4. Yapraklar
Yapraklar tek tek ve kısa bir sapla gövdeye bağlanır. Yaprakların ay çiçeği yapraklarına benzer ve parçasızdır. Yaprakların sap ve uç kısmı dar, orta kısmı ise geniştir. Yaprak kenarları dişlidir. Yaprak rengi yeşil olup üzerleri tüylüdür.
2.5. Çiçek
Yer elmasının çiçekleri gösterişli, büyük ve sarı renklidir. Her dalın ucunda tek bir çiçek tablasında çok sayıda çiçek oluşur. Bu çiçek yapısında bileşik çiçek adı verilir. Çiçekler erselik yapıdadır. Çiçeklerin gösterişli olması nedeniyle bazı yörelerimizde ev bahçelerinde süs bitkisi olarak da kullanılır.
Çiçeklenme Temmuz ayında başlar Eylül sonuna kadar devam eder. Çiçekler 1-5 cm büyüklüğünde olup ay çiçeğine çok benzer. Çanak yaprakları yeşil renklidir. Çok sayıda sarı renkli taç yapraklar bulunur. Taç yaprakları çanak topraklardan uzun ve ovaldir. Çiçeklerin orta kısmında püskül görünümünde erkek ve dişi organ topluluğu bulunur. Dişi organ erkek organ demeti arasından çıkar. Dişi organların tepesi parçalıdır. Çiçeklerde tohum oluşumu fazla görülmez. Tohumlar ancak ıslah materyali olarak kullanılır. Toprak altında oluşan yumrularla üretim yapıldığından tohum oluşumu önemli değildir.
3. Tohum ve çimlenme özellikleri
Toprak altında oluşan tohumluk yumrular hasat edildikten sonra, yetiştirme dönemine kadar depolarda saklanır. Çevre şartları elverişli hale geldiğinde yumrular toprağa dikilerek üretim yapılır. Bir yıl önce meydana gelen toprak altındaki yumrular sökülmezse ekolojik koşullar elverişli hale geldiğinde sürgünler meydana getirerek yeni bitkiler oluştururlar.
4. Yetiştirilme istekleri
4.1. İklim isteği
4.2. Toprak isteği
4.1. İklim isteği
Yer elması sıcaklık isteği bakımından geniş bir adaptasyon yeteneğine sahiptir. Bu nedenle dünya üzerinde geniş bir alanda yetiştirilebilmektedir. Bitki gelişimi için optimum sıcaklık isteği 20-25 °C’dir. Bitkinin toprak üstü kısımları 0 °C’de donar. Toprak altındaki yumruları ise eksi 15-20 °C’deki sıcaklıkları dahi donmadan atlatabilirler. Gün uzunluğu bakımından nötr yapıdadır. Gün uzunluğunun arttığı yerlerde bitki gelişimi daha güzel ve verim daha yüksektir. Kısa vegetasyon devresi olan yerlerde bitki boyu kısa kalır. Bu durumda toprak altındaki yumruların miktarı ve büyüklüğü oldukça azalır.
4.2. Toprak isteği
Toprak isteği bakımından kısmen seçicidir. Ağır vekilli topraklardan hoşlanmaz. Bu tip topraklarda yumrular düzgün gelişmez ve küçük kalır. Hafif bünyeli topraklarda yumrular düzgün şekilli ve iri olur. Yetiştiricilik için kumlu tınlı ve tınlı topraklar tercih edilmelidir. Toprakta organik maddenin yüksek olması verim ve kaliteyi olumlu yönde etkiler. 0.5-8.0 pH değerleri arası uygun değerlerdir.
5. Yetiştirilme Şekli
5.1. Toprak hazırlığı ve dikim
5.2. Çapalama
5.3. Sulama
5.4. Gübreleme
5.5. Tarımsal savaşım
5.1. Toprak hazırlığı ve dikim
Sonbaharda yer elması yetiştirilecek toprak yanmış çiftlik gübresi ile gübrelenip, pullukla derince sürülür. Tohumluk yumrular Mart ayı içinde ocak usulü veya sıravari olarak toprağın 8-10 cm derinliğine dikilirler. Pratikte tohumluk olarak 30-50 gram ağırlıktaki küçük yumrular tercih edilir.
Sıra usulü yetiştiricilikte 70 cm aralıklarla 8-10 cm derinlikte çiziler açılır. Bu çizilere 25-30 cm sıra üzeri mesafelerle yer elması yumruları dikilirler ve daha sonra bu yumruların üzeri tavlı toprakla kapatılır. İki hafta sonra yumrular sürgün meydana getirilirler ve sürgünler toprak yüzeyinde görülmeye başlar. Dekara yaklaşık 100 kg tohumluk yer elması kullanılır.
5.2. Çapalama
Gelişme dönemi boyunca 2-4 defa çapa işlemi yapılır. Sürgünler yeterli boya ulaştıklarında son çapa ile beraber boğaz doldurma yapılır. Bitkinin gelişme durumuna ve toprak yapısına göre kaymak kırma, havalandırma ve yabancı ot temizliği düzenli olarak aksatılmadan yapılmalıdır.
5.3. Sulama
Boğaz doldurma döneminde sulama karıkları da hazırlanır. Yer elması suyu seven bir bitki olarak bilinir. Ancak fazla rutubetli topraklardan hoşlanmaz. Toprakta suyun fazla olması ve toprağın devamlı ıslak olması yumruların çürümesine ve hastalanmasına neden olur. Yer elması sıra usulü yetiştiriliyorsa su karıklara verilir. Ocak usulü yetiştiricilikte ise yağmurlama veya salma sulama yapılmalıdır.
5.4. Gübreleme
Sonbaharda toprak işleme sırasında dekara 3-5 ton yanmış çiftlik gübresi verilir. Son toprak işlemede ise dekara 8-10 kg fosfor, 10-20 kg potasyum ve 3-5 kg azot verilir.
5.5. Tarımsal savaşım
Yer elması yetiştiriciliğinde hastalık ve zararlılarla ilgili fazla bilgi bulunmamaktadır. Ancak danaburnu, köstebek ve fare gibi zararlılar yumrularda önemli zararlara neden olurlar. Bu zararlılara karşı düzenli ve planlı bir mücadele yapılmalıdır.
6. Olgunluk, Hasat ve Depolama
Yer elması bitkileri Temmuz ve Eylül aylarında çok gösterişli sarı çiçekler açar. Ekim ayından itibaren bitkinin çiçek ve diğer toprak üstü dal ve yaprakları kurumaya başlar. Ekim ayı başında hasada başlanabilir. Hasada başlamadan önce birkaç ocak açılarak yumruların olgunluk durumuna bakılır. Yumrular hasat olgunluğuna gelmiş ise hasada karar verilir.
Hasada başlamadan önce toprak üstü kısımları kesilerek tarlanın bir kenarında kurumaya bırakılır. Kesilen ve kurutulan sürgünler kış aylarında yakacak olarak kullanılır. Yumruları erken hasat etmek kaliteyi düşürür. Yumrular ne kadar uzun süre toprakta kalırsa kalite o kadar artar, tat ve aromada en yüksek seviyeye çıkar.
Hasat olgunluğuna gelmiş yumruların toprak üstü kısımları tamamen temizlendikten sonra, yumrular küçük işletmelerde elle çapa veya bel kullanarak büyük işletmelerde ise pullukla veya patates hasat makinaları ile hasat edilirler. Hasat edilen yumrular havuzlarda iyice yıkanır ve temizlenir. Daha sonra yumrular havadar bir yerlerde kurutulurlar ve büyüklüklerine göre boylanarak 10-15 kg’lik kasalarda veya 5-10 kg’lik plastik torbalarda pazara arz edilirler.
Yer elması adi depolarda 8-10 °C sıcaklıkta ve %60-80 nemde 2-3 ay muhafaza edilebilir. Kontrollü koşullarda soğuk hava depolarında ise 1-2 °C sıcaklıkta ve %70-75 nemde 4-6 aya kadar saklanabilirler. En kolay saklama yöntemi yumruların sökülmeden toprakta bırakılmasıdır. Don tehlikesi olmayan yörelerde toprakta saklama yöntemi uygulanır.
7. Verim
Yetiştirme ve bakım şartlarına bağlı olarak iyi vasıflı tohumluk kullanılırsa dekardan ortalama 2000-2500 kg yer elması yumrusu hasat edilebilir.
8. Tohum Üretimi
Yer elmasında tohum oluşumu ve üretimi önemli değildir. Üretilen tohumlar ıslah amacıyla kullanılır. Yer elması üretiminde tohumluk olarak yumrular kullanılır. Üretimde 30-50 gr ağırlığındaki yumrular tohumluk olarak tercih edilirler. Hasat döneminde Pazar değeri olan büyük yumrular hasat edilerek satışa gönderilir. Küçük yumrular ise tohumluk materyali hasat edilerek satışa gönderilir. Küçük yumrular ise tohumluk materyali olarak ayrılırlar ve depolanırlar. Tohumlukların yüksek verimli ve sağlıklı bitkilerden alınmasına özen gösterilmelidir.
ALT BAŞLIKLAR
YARARLARI
Yer elması Hakkında diğer bilgiler
