1.1. Tanımı ve Önemi
Kabakgiller familyasından tek yıllık bitki olan hıyar 90 cins ve 750 türle, sebzeler içinde önemli bir yere sahiptir. Hindistan orijinli olup 5000 yıldır varolduğu bilinmektedir. Hindistan’dan Çin’in doğusuna, Asya’nın batısına, Kuzey Afrika’ya ve Güney Avrupa’ya yayılmıştır. Ortaçağ’da Avrupa’da kültüre alınmıştır. 1494 Haiti’de Colombus tarafından ilk kez yetiştirilerek Yeni Dünya’ya tanıtılmıştır. Fotoğraf 1.1: Hıyar bitkisi
Hıyarın sistematikteki yeri şöyledir.
Takım : Cucurbitales
Familya : Cucurbitaceae
Cins : Cucumis
Tür : Cucumis sativus
Hıyarın ülkemizde yetiştirilmesi çok eskilere dayanır. Her yörede üretimi yapılmakla birlikte toplam üretimin %44'ü Akdeniz bölgesinden elde edilir. Bu bölgeyi sırasıyla %11 Ege, %9,8 Marmara, %9 Orta kuzey bölgesi izler. Toplam sebze üretimimiz içerisinde %5’ lik bir paya sahiptir. Özellikle seralarda turfanda olarak yetiştirilen hıyar, pazarda oldukça yüksek fiyat bulabilmektedir.
Hıyarın botanik özellikleri:
Hıyarın morfolojik yapısı Kök:
Ana kök kazık köklü olup 5-10 cm uzunluğundadır. Kökler derine gitmez ve toprağın üst tabakalarında bitkinin gelişme durumuna göre 50-100 cm kadar yanlara yayılır. Toprak rutubetini çok sevdiğinden kökleri yüzeysel büyür ve uygun şartlarda 20-25 cm derinlikte gelişir. Ana kökten bol miktarda yan kökler meydana gelir. Yan köklerin büyümesi ve dallanmasıyla kök saçak kök görünümü alır. Fazla su tutan ve drenajı iyi olmayan topraklarda kök gelişmesi çok zayıftır.
Gövde ve yapraklar:
Bitkinin ana gövdesi tarla koşullarında 1-3 m‘ye kadar uzayabilir. Gövde rengi taze iken yeşil ve koyu yeşil, daha sonra sarı yeşil, açık sarı ve sarı renge dönüşür. Gövde otsu, sürünücü ve tırmanıcı olup köşeli ve tüylüdür. Gövde yan kolların, yaprakların ve meyvelerin ağırlığını taşıyacak ve dik duracak güçte değildir. Gövde ve yan kollarında oluşan sülüklerle çevresindeki bitki veya nesneye sarılarak yukarı tırmanır. Gövdeye uzun bir sapla bağlı olan yapraklar boğumlardan çıkar. Yapraklar çeşit özelliği ve yetiştirme ortamına bağlı olarak büyür. Nemli ve ılık bir ortamda toprakta suyun istenilen düzeyde bulunması halinde 25-30 cm genişliğinde yaprak oluşur. Kurak koşullarda yapraklar küçülür. Yapraklar yuvarlak olduğu gibi kalp, köşeli kalp, bel, köşeli kürek ve beşgen şekilli olabilir. Yaprak kenarları düz veya dişlidir. Yaprakların üst yüzeyi düz ve parlak, alt yüzeyi dalgalı, mat ve tüylüdür. Bazı çeşitlerde yaprakların üzerinde dikenler olabilir. Yapraklar narindir. Yaşlanınca özümleme yeteneğini kaybedip bitkinin besin maddelerine ortak olur. Yaprak sapı uzun ve ortası oluklu, üzeri tüylü ve dikenlidir. Sülükler metamorfaza uğramış yapraklardır. Bitkinin bir yere tutunmasını, sarılmasını ve böylece tırmanıcı özellik kazanmasını sağlar.
Hıyar bitkisinde gövde ve yapraklar
Çiçek ve tohum:
Hıyar çiçekleri genellikle tek evciklidir. Bir bitki üzerinde tek veya birden fazla olmak üzere erkek ve dişi çiçekler farklı yaprak koltuklarından çıkar. Erkek çiçekler dişi çiçeklerden önce meydana gelir. Erkek ve dişi çiçekler kademeli bir şekilde gövde üzerinde sıralanır. Genellikle dişi çiçekler yan dallar üzerinde meydana gelir. Ana gövde üzerinde dişi çiçeklerin görülme oranları daha azdır. Bu yönden ana gövde de uç alma yapılarak bitkide yan dalların artırılması teşvik edilir. Erkek çiçeklerin çiçek sapı kısadır. Çiçek sapı üzerindeki çiçek tablası üzerinde beş adet yeşil renkli çanak yaprak, beş adet açık sarı renkli taç yaprak, beş adet erkek organ bulunmaktadır. Çiçek tozları olgunlaştığında dağılmaz, jelatinimsi bir madde ile yapışık durumdadır. Bu nedenle çiçek tozlarının taşınması rüzgârla olmaz. Döllenmenin olabilmesi için çiçek tozlarının mutlaka böcek veya arı ile taşınması gerekir. Dişi çiçeklerde çiçek sapı erkek çiçek sapından daha uzundur. Çiçek sapının ucunda meyve taslağı bulunur. Meyve taslağının uç kısmında beş adet yeşil renkli çanak, beş adet taç yaprak, beş adet dumura uğramış erkek organ kalıntısı, ortada üç karpelli bir dişicik tepesi bulunur.
Hıyarda dişi çiçek :
Hıyarda erkek çiçek Döllenme olmadan da partenokarp meyveler oluşturan çeşitler geliştirilmiştir. Bu çeşitlerin yetiştirildiği alanlarda yabancı döllenmeyi engelleyici önlemler alınmalıdır. Bitki üzerinde oluşan erkek çiçekler uzaklaştırılmalı, böcek ve arı faaliyeti engellenmelidir. Aksi taktirde döllenme sonucu oluşan tohumlu meyvelerin şekilleri bozulmaktadır. Partenokarp çeşitlerle yapılan yetiştiricilikte, aynı şekil ve boyda meyve üretimi ile yüksek verim sağlanır. 7 Erkek çicek oluşturan bitkilerin gelişimi zayıftır ve toplu halde gelişir. Baba çeşit olarak adlandırılan bu bitkilerin dişi çiçeklerin döllenmesi için yetiştirme alanlarında mutlaka bulundurulması zorunludur. Burada dikkat edilecek en önemli konu, aynı ortamda yeterli sayıda ana ve baba bitkilerin bulunmasını temin edecek bir planlamanın yapılmasıdır. Bunun için baba bitkiler ya 5-7 bitkide bir veya 4-5 sırada bir baba sıra olmak üzere dikilir.
Meyve:
Hıyarlarda meyveler çeşit özelliğine bağlı olarak farklı şekillerde olabilir. Uzun yuvarlak, silindirik, kama, tokmak vb. olabilir. Meyvelerin enine kesiti yuvarlak üçgen ve dörtgen olabilir. Bazı durumlarda meyve içinde boşluklar oluşur. Meyve kalitesi açısından meyve içi boşluğu istenilmeyen bir durumdur.
Hıyar bitkisinde meyve
Beslenme ve insan sağlığı yönünden önemi:
Düşük enerjisi (100 g’ da 12 kalori) lezzeti, aroması ve hoş kokusuyla herkesin özellikle diyet yapanların gözdesidir. Taze olarak tüketildiği gibi, turşu yapılarak besin sanayinde, değişik şekillerde işlenerek kozmetik sanayinde kullanılan hıyarın dişi çiçekleri Japonya’da süsleme amaçlı kullanılır. Güneydoğu Asya’da yaprağı salata olarak ve pişirilerek tüketilir. Aşağıdaki tabloda 100 g hıyarda bulunan maddeler verilmiştir. Tablo incelendiğinde besin değeri daha iyi anlaşılacaktır.
BULUNAN MADDELER MİKTARLARI
SU 96g
PROTEİN 0.6g YAĞ 0.1g
KARBONHİDRAT 2.2g
VİTAMİN A 45IU
VİTAMİN B1 0.03mg
VİTAMİN B2 0.02mg
VİTAMİN C 12mg
NİACİN 0.3mg
KALSİYUM 12mg
DEMİR 0.3mg
MAGNEZYUM 15mg
FOSFOR 24mg T
1.2. Ekolojik İstekleri
Açık arazide Hıyar ılık iklim sebzesidir. Yüksek sıcaklık ve düşük sıcaklıklardan hoşlanmaz. Soğuklara karşı çok hassas olup sıcaklık sıfırın altına düştüğünde hemen etkilenir. Düşük sıcaklıklarda üşüme, yüksek sıcaklıklarda mantari hastalıklar ve aşırı su kaybı nedeniyle bitki gelişimi yavaşlar. Tohumların iyi bir çimlenme gösterebilmesi için toprak ısısının en az 11 °C olması gerekir. Çimlenme için en elverişli toprak ısısı 11-18 °C arasındadır. Sıcaklık yükseldikçe buna paralel olarak çimlenme hızı da artar. Yazın sıcak ve kurak devrelerde sulama yapılarak bitki su düzeni normal sınırlar içinde tutulmazsa hem gelişimi yavaşlar hem de meyveler süratle acılaşır. Bu yüzden verimden en iyi şekilde faydalanabilmek için özellikle ilkbaharda soğuk tehlikesi geçer geçmez ekimi yapılmalıdır. Aksi halde ekimde gecikilirse o oranda sıcak ve kurak döneme yakalanır ve iyi bir sonuç alınmaz. 9 Sıcaklığın 30 0C’ nin üzerine çıkması hıyarlarda solgunluk meydana getirir. Sıcaklığın 40 0C’ nin üzerine çıkması ise bitkilerde bazı fizyolojik hastalıklara neden olur. 0 0C ve altındaki sıcaklıklar bitkinin donmasına, yüksek sıcaklıklar ise aşırı su kaybı nedeni ile bitkilerin ölümüne yol açar.
Hıyarın direkt güneş ışığı isteği azdır. Ancak ışık miktarı ve süresinin azalması hıyar bitkilerinde erkek çiçek oluşumunu artırır. Işık miktarının 6000-8000 Lux, ışıklanma süresinin de 12 saatten fazla olması dişi çiçek oranını artırır. Dişi çiçek oranının artması verim artışına yol açar.
Toprak isteği:
Hıyar bitkisi toprağını çok seçen bitkilerdendir. Çok nemli, soğuk, su yönünden fakir topraklarla, killi topraklar hıyar yetiştiriciliğinde verimi önemli ölçüde düşürür. Hıyar su tutma kapasitesi yüksek olan, besin maddelerince zengin, tuz konsantrasyonu fazla olmayan, fazla kireç ihtiva etmeyen organik maddelerce zengin sıcak topraklardan hoşlanır. Ağır topraklarda çiçek teşekkülü gecikir, köklerde çürümeler meydana gelir. Bunun sonucunda da kök hastalıkları ortaya çıkar. Hafif toprakların organik madde ile özellikleri düzeltilir ve uygun ticari gübreleme yapılırsa hıyar yetiştiriciliğinde kullanılabilir. Toprak pH’nın 5.5-5.8 arasında olması bitki gelişmesi için uygun olup daha düşük pH değerlerinde magnezyum eksikliği ortaya çıkar. Örtü altında Hıyar sıcağı seven bir bitki olmasına karşın hava sıcaklığının 35 0C’ nin üzerinde uzun süre devamı, bitkilerin gelişmesini ve mahsul verme gücünü azaltır. En uygun sera içi sıcaklık 25-28 0C’ dir. Hıyarın meyve bağlaması için gerekli olan en düşük sıcaklık 15 0C olarak verilmekte ise de, 12 0C’ nin altına düşürülmemesi genel bir tavsiyedir. Bu derecenin altında üretim yapılmak isteniyorsa seraların ısıtılması gerekir. Vejetasyon döneminde bitki için uygun nem % 70-80’ dir. Orantılı nemin % 50’ nin altına ve % 90’ ın üzerine çıkması halinde nem ayarlamasını yapmak gerekir.
Hıyar birçok toprak tiplerinde yetişebilmekle beraber derin su tutma kabiliyeti yüksek organik madde ve diğer bitki besin maddelerince zengin tınlı ve kumlu tınlı toprakları tercih eder. Yüksek tuz seviyesine çok hassas olduğundan toprağın drenajı iyi ve eriyebilir tuz seviyesi düşük olmalıdır.
1.3.Önemli Çeşitler
Hıyar meyve şekillerinin farklılığı ve kullanım yerine göre "turşuluk" ve "sofralık" olmak üzere iki gruba ayrılır. Genel olarak "sofralık" hıyarlar büyük meyveli, "turşuluk" hıyarlar küçük meyvelidir. 10 Serada yetiştirilenler:
Sofralık çeşitler: Bittex, Standex, Orion, Melior, Green spott, Spot sesistent
Turşuluk çeşitler: Hokus, Nimbus, Argus gösterilebilir.
Turşuluk hıyar Açıkta (tarlada) yetiştirilenler: Sofralık çeşitler: Colorado, Cubit, Marketer, Submarine, Stays Green gibi Amerikan çeşitlerinin yanı sıra yurdumuzun değişik yörelerinde yetiştirilen bazı yerli çeşitler girer.
Bunlar; Langa, Maltepe, Çengelköy, Dere ve Kilis hıyarıdır. Bunlardan Kilis hıyarı diğerlerine oranla daha küçük boylu, hoş kokulu ve oldukça erkencidir.
Turşuluk çeşitler: Gherkin, Belair, Belmonte, Kornişon ve Rus hıyarıdır.
HIYAR ÇEŞİTLERİ
Kullanım Yerlerine Göre Çekirdeklilik Durumuna Göre Yetiştirme Ortamlarına Göre Sofralık Çeşitler
Çekirdekli Çeşitler Açıkta Yetiştirilen Çeşitler Örtü Altında Yetiştirilen Çeşitler
Turşuluk Çeşitler Çekirdeksiz Çeşitler
Sofralık Çeşitler Turşuluk Çeşitler
1.4.Üretimi
Hıyar yetiştiriciliğinde toprak hazırlığı büyük önem taşır. Bunun nedeni köklerinin zayıflığı ve toprak yüzeyine yakın gelişmesidir. Kış döneminde derin olarak sürülüp su depolaması sağlanan toprak ilkbaharda ekim ve dikimden yaklaşık bir hafta önce 10-15 cm derinlikte yüzeysel olarak sürülür, düzeltilir ve karıklar açılır. Dekara 3-6 ton iyi yanmış çiftlik gübresinin sonbaharda veya ilkbaharda ekimden en az birkaç ay önce toprağa verilmesi gereklidir. Ayrıca toprak analizine göre verilecek kimyevi gübreler temel gübreleme olarak ekimle veya daha önce toprağa verilmelidir.
Ekim-dikim sırasında dikkat edilecek en önemli husus üretim planlamasının ortamda yeterli sayıda ana ve baba bitkilerin bulunmasını sağlayacak şekilde yapılmasıdır. Tohum ekimi ocaklara ve açılan çizilere elle veya tohum ekim mibzerleri ile yapılır. Oluşan kaymak tabakasına karşı tohum ekiminden sonra toprak yüzeyine ( her tohumun bulunduğu yere ) yaklaşık bir avuç yanmış çiftlik gübresi atarak toprak yüzeyinde kaymak bağlamayı önleyen bir tabaka oluşturur. Tohum ekiminden 5-6 gün sonra hafif yağmurlama yapılarak toprağı yumuşak tutmak gerekir. Kurak ve yağışı az olan yerlerde tohumun yeterli nemi bulup toprak yüzeyine çıkması için 5-10 cm derinliğinde ocaklar açılır. Nemli toprağa 2-3 adet tohum bırakılır. Aşırı yağış alan yerlerde tohumun sıkışıp havasız kalmaması ve çürümemesi için ocaklar 10- 15 cm yükseklikte kümbet olacak şekilde ekilir. 12 Hıyar çeşit özelliğine ve arzu edilen hasat zamanına göre açıkta veya seralarda yetiştirilebilir. Bu yetiştirme şekillerinde 4 farklı yöntem uygulanır.
Tek sıralı yetiştirme Çift sıralı yetiştirme Fide ile üretim (tek veya çift sıralı ) Örtü altı yetiştiriciliği Tek sıralı yetiştirme Tek sıralı yetiştirmenin avantajları çoktur. Tek sıralı yetiştirme rüzgârlı bölgelerde hakim rüzgâr yönü dikkate alınarak yetiştirme imkânı verir. Makineli ekimde ve toprak işlemede kolaylıklar sağlar. Bitkilerin rüzgârla sulama karıklarının içine düşmesini önler. Açık alanlara doğrudan tohum ekimi ilkbaharda don tehlikesi kalktıktan sonra nisan ayı ortalarına kadar yapılır. Tohum ekiminde toprak sıcaklığı 18 0C olmalıdır. Yoksa tohumlar çürür veya zararlılar ve böcekler tarafından yenir. Tohumlar ekimden 1-2 gün önce ıslak bir bez içinde tutularsa kısa zamanda çimlenip toprak yüzüne çıkmaları sağlanmış olur. Tohumların ekim yerlerine (çukurlara) 2-3 cm derinliğinde olacak şekilde 3-4 tohum atılır ve çukurlar toprakla kapatılarak hafifçe bastırılır. Tohumların çimlenip bitki 2-3 gerçek yaprağa ulaşınca seyreltme yapılır. Üretim hedefine ve bitki büyüklüğüne göre 2 bitki bırakılırsa da uygun olan her ocakta bir bitki bırakmaktır.
Seyreltme, çekilerek değil de kırılarak veya kesilerek yapılırsa bitki köklerinin zedelenmesi önlenir. Tek ve çift ürün sisteminde ülkemizde 100 x 50 x 50 cm dikim sistemi uygulanmaktadır. Çift sıralı yetiştirme Tohumlar 65-75 cm sıra arası, 30-50 cm sıra üzeri dikim mesafeleriyle ocaklara veya mibzerle sıraya ekilir. 65-75 cm’ lik sıra arası daha sonra sulama karığı olarak kullanılır. Sulama karığı olarak kullanılmayacak sıra araları ise 130-150 cm genişlikte bırakılır. Böylece bitkilerin yayılması sağlanırken çalışmalar sırasında bitkilere zarar verme engellenmiş olur. Rüzgârsız bölgelerde uygulanan yetiştirme şeklidir. Fide ile üretim Açıkta yetiştiricilik için yastık veya tüplerde yetişen fideler soğuk hava tehlikesi kalkar kalkmaz önceden işlenmiş ve hazırlanmış dar veya geniş masuralara dikilir. Hıyar için masuralar tek sıralı yetiştirmelerde 50-60 cm genişliğinde, çift sıralı yetiştirmelerde 80-120 cm genişliğinde hazırlanmalıdır. Sıra üzerinde ise toprak ve çeşidin gelişme karakterine göre fideler genellikle 40-50 cm üzerinden dikilmelidir.
Kök bölgesindeki toprağın dikim sırasında dağılmaması için dikimden yaklaşık 12 saat önce fidelere su verilmelidir. Böylece fidelerin tutma oranı artar. Fidelerin dikimi esnasında toprak nemi (tav) yeterli olmalıdır. Dikim, havanın serin olduğu saatlerde yapılmalıdır.
Yaklaşık 2-3 haftalık erkencilik sağlayan bu yöntemde dikimden sonra fidelerin kök bölgesinde çanak açılarak can suyu verilir. Üretim planlaması yapılırken dekara dikilecek fide sayısının bilinmesinde fayda vardır. F= Dekar(cm2 )_________________ sıra arası (cm) X sıra üzeri (cm) formülüyle bulunur. Dekara fide sayısı, kullanılan çeşidin özelliğine, üretimin hedefine göre değişir. Genelde sofralık hıyarlarda dekara 2000-2500, turşuluklarda 5000-7000 fide önerilir. Bu yetiştirme şekillerinin dışında herek (sırık ya da askı) vererek yetiştirme de yapılmaktadır. Bu yetiştirme yönteminde sıra arası ve sıra üzeri mesafeler azaltılarak birim alanda bulunan bitki sayısı artırılmakta, hasat döneminde gözden kaçan meyve oranı azaltılmaktadır.
Ayrıca meyveler ve bitkiler toprakla temas etmediği için hastalık ve zararlı oranı azalmakta buna karşın kaliteli meyve oranı artmaktadır. Bu yetiştirme yöntemi rüzgâr alan yörelerde uygulanmamalıdır. Zira rüzgâr alan yetiştirme alanlarında bitkiler rüzgârdan önemli ölçüde zarar görür. Sofralık ve turşuluk hıyar yetiştiriciliği arasında çok önemli farklar yoktur. Ancak turşuluk hıyarlar her gün hasat edildiği için işçilik masrafları çok yüksektir. Bu nedenle turşuluk hıyarların hasadının daha kolay yapılabilmesi ve daha kaliteli meyve için herek yetiştirme yapılması daha avantajlıdır. Son yıllarda birim alanda bulunan bitki sayısı artırılarak makineli tek hasat yöntemi yoluyla yetiştiricilik yapılmaya başlanmıştır. Bu şekilde yapılan yetiştiricilikte bitki başına meyve sayısı azalmakta buna karşın birim alanda bulunan bitki sayısı arttığı için toplam verimde artış sağlanmaktadır. Örtü altı yetiştiriciliği Sera alanlarının % 18’ inde hıyar üretimi yapılmaktadır. Yetiştiricilik en fazla ilkbahar döneminde olmak üzere tek mahsul veya sonbahar dönemlerinde de yapılır Seralarda hıyar yetiştiriciliği dönemler halinde yıl boyu devam eder. Her yetiştirme dönemi için tavsiye edilen çeşitler farklıdır. Bununla beraber ekim ve dikimlerin yoğunlaştığı dönemler vardır. Bu dönemler şöyledir. 14 Tohum ekimi doğrudan seraya ya da torbalara yapılır. Eğer torbalara yapılacaksa önce torbalar harç ile doldurulur. Harç veya torf ile doldurulan torbanın ortasına bir adet tohum ekilir ve üzeri 1 cm harç ile örtülerek su verilir. Çimlenme ile birlikte ilk gerçek yaprakları oluşturan fideler bulunduğu yerde seyreltilerek yeterli havalanma sağlanır. Fide büyüme devresinde bitki koruma tedbirlerinin ihmal edilmemesi gerekir. Eğer direkt seraya ekim yapılacaksa; uygun toprak hazırlığından sonra açılan çukurlara önce bir avuç harç veya torf konur ve üzerine tohum ekilir.
YETİŞTİRME DÖNEMİ TOHUM EKİM TARİHİ
Erken Sonbahar Ağustos Geç Sonbahar Eylülün ilk yarısı Tek Mahsul Ekim ayının ikinci yarısı Erken İlkbahar Aralık ayının ikinci yarısı Orta İlkbahar Ocak ve şubat Geç İlkbahar Marttan itibaren mayıs ortalarına kadar Tablo 1.3: Yetiştirme dönemine göre tohum ekim tarihleri Fide ile üretimde dikimden önce toprak analizlerine göre temel gübreleme yapılır. Dikim için hafif kumlu topraklarda sera düz olarak hazırlanır. Diğer topraklarda ise dikim sırtlara yapılmalıdır. Bu uygulama ile büyümenin her safhasında görülen toprak hastalıklarına karşı kültürel önlem alınmış olur. Hıyar sebzeler içinde hastalıklara karşı en hassas olanıdır.
Toprak hastalıkları problem ise en pratik ve ucuz yol seraların solarizasyonu işlemidir. Seraya fide dikimi, sonbahar ve tek mahsul dönemlerinde sera boş olduğu için fideler üç hakiki yapraklı olunca, ilkbaharda ise 4-5 yapraklı iken yapılır. 15 Dikim yönü kuzey-güney yönünde olmalıdır. Dikim mesafeleri çift sıra dikim sisteminde çift sıralar arası 100 cm, sıra arası 50 cm, sıra üzeri de tek mahsulde 50 cm, sonbahar ve ilkbahar dönemlerinde 45 cm’ dir.
Hıyar serası ve hıyar fidesi
Ekim nöbeti
Hıyar bitkileri baklagil, soğan, pırasa, pancar ve lahana grubu sebzeleri yetiştiriciliğinden sonra çok iyi gelişir. Tahıllar, domates ve patates tarımından sonra mecbur olmadıkça hıyar üretimi yapılmamalıdır. Patates tarımı virüslerin tehlike oluşturmasına neden olur. Dört yıllık veya daha uzun ekim nöbeti uygulanır.
Yerli Salatalık Tohumu Çimlendirme Resimleri
ALT BAŞLIKLAR
Salatalık Çeşitleri( cucumber varieties)
Salatalık Gübreleme
