Şakayık(peony)

Düğün çiçeğigiller (Şakayıkgiller) familyasındandır. Anayurdu kesin olarak bilinmeyen ama Kuzey Yarıküre'nin ormanlık bölgeleri ile ülkemizde yetişen Paeonia cinsi bitkilerin pek çok doğal ve kültür türü bulunmaktadır. Bunlardan bahçelerimizde süs bitkisi olarak yetiştirilen P.lactiflora türünü kitabımıza alıyor ve kısaca Şakayık diye adlandırıyoruz. Bu tür, 30-100 cm. kadar boylanabilen, çok yıllık dayanıklı otsu ya da çalımsı bitkidir. Dikine uzayan sürgünlerinin üzerinde yer alan çok sayıdaki yeşil yaprakları derin parçalıdır, Özellikle sonbahar mevsiminde renk değiştirirken bu yapraklar pek hoş görünür. İlkbaharın sonlarından yaz sonuna kadar 7-10 cm. genişlikte yalınkat Katmerli olarak açan kâse biçimli çiçekleri beyaz, pembe, kırmızı ya da turuncu renkte ve pek gösterişli olur. Şakayık bitkisi çiçek bahçelerinin bordürlerinde, Sınırlarında ve çim ortasında kendine ayrılan özel yerlerde yetiştirildiğinde çok güzel durur. Doğasına uygun yerlere dikildiğinde ve iyi bakıldığında şakayık on yıllar boyunca yaşayan uzun ömürlü ve pek gösterişli bitkilerdendir
Nazik ve gösterişli şakayık, güllere nispet edercesine, bahçenizdeki yerini almak için bekliyor…

 TOPRAK: Nemli, humuslu ve iyi drenajlı toprağı tercih eder. Dikimi sırasında toprak harcının bir kısmına gübreli toprak harcı ekleyin. Böylelikle köklerinin güçlenmesini sağlayabilirsiniz.

 BAKIM: Dayanıklı bir bitkidir. Fazla bakım gerektirmez. Yarı gölge ya da güneşli ortamları sever. Ancak sabah güneşi, gecenin nemiyle yumuşamış tomurcuklara zarar verebilir. Bu nedenle, güney ve güney-batı yönlerine doğru dikim yapın. Yerinin değiştirilmesinden hoşlanmaz. Özellikle büyüme sürecinde yerini değiştirmeyin. Fazla derine dikmeyin. Diktikten sonra bolca sulayın. Köklerinin gelişebilmesi için yanındaki bitkilerle arasında 90 santimetre mesafe olmasına dikkat edin. Yaz boyunca sulama yapın. Köklerin nemli ve serin kalmasını sağlayın. Her yıl ilkbaharda gübre verin.

 ÜRETİM: Üretim yapmak için en yaygın yol aşılamadır. Bazen tohumla çoğaltılsa da, şakayık tohumları ekildikten iki yıl sonra çimlendiği için, pek tercih edilen bir yöntem değildir. İlk dikildiği yıl fazla çiçek açmaz. Yerine tam olarak alışması 2-3 yıl sürer.

 ÇİÇEKLER: Genellikle nisan ve haziran aylarında açar. İri ve gösterişli çiçekleri vardır.Yalınkat, katmerli ya da yarı katmerli olabilir. Bazı türleri hoş kokuludur.

Hakkında: Şakayıklar sadece Cenabı Hakkın  bizlere hediyesi olan Dünya'nın en güzel bitkileri değil, bahçenize dikerek belki de tüm peyzajınıza en değerli yatırımı yapacağınız da bir bitkidir. Her sezon bahar sonunda çoğalarak büyüleyecek çiçekler verse de, geçen 3-4 sezonla birlikte artık gözünüzü alamayacağınız çalı formunda bir çiçekler demedi bahçenizi süsleyecektir.

Büyüleyici kokusu, Etkileyici dolgun ve iri çiçekleri, az rastlanır olması ile şakayıklar serin alan bitkisi olup, ancak bir kaç püf noktasına dikkat edildiğinde kıyı bölgelerde de yetiştirilebilirler.

Unutmayın uzun yıllar bahçenizi süsleyecek, çok yıllık dona dayanıklı Şakayıklar, geçirgen, süzek toprak severler. Elinize geçecek çıplak kökleri Kuzey marmara ve İstanbuldan başlayarak tüm Karadeniz, İç bölgeler ve Doğu Anadolu'da dikerken, filizlenmeye başlamış gözlü kısımları en fazla toprağın 2.5-3 cm derinine dikiniz. Bu gözlerin toprağın üst kısmına yakın olması önemlidir. Kıyı Ege, Akdeniz sahil ve Güney Doğu Anadolu'nun ılıman bölgelerinde ise , filizlenen gözlü kısımlar toprağın en fazla 1 cm kadar altında olmalıdır. Daha derine dikmeyiniz.

Ilıman bölgelerde sabah ve akşam güneşi 3 er saatten yeterli olup, asla öğle güneşini doğrudan gören alanlarda dikimi yapılmaz. Diğer bölgelerde ise , dikim yapanlar bu bilgileri göz önünde bulundurarak, dikim yerine göre günde en az 6 saat gün güneş göreceği, serin bir alana dikimini yapabilirler.

Dikim:En ideal ekim dönemi sonbahardır. Dikim için sıcaklığın 10 derecenin altına düştüğü, toprakta halen çalışılabilir dönemi kaçırmayınız.Besin maddesince zengin, kireçli topraklarda daha iyi gelişir. Kışı soğuk yazı sıcak bölgelerde verimlidir.

İdeal:Çiçek tarhları, bordürler, küçük ya da geniş bahçe yetiştiriciliğine uygun.

Şakayık çiçeği muhteşem güzellikte bir bahçe süs bitkisidir. Bazı cinslerinin çiçekleri güzel kokar. Şakayıkgiller (Paeoniaceae) familyasının tek türü olup bilimsel adı Paeonia’dır. İngilizcede kısa olarak peony denir. Ağaç şakayığı dahil tüm cinsleri hep bu tek türe bağlıdır. Mayıs haziran aylarında çiçeklenir, baharın geç geldiği yerlerde temmuz ağustos aylarında çiçeklenir.Yaşlı şakayıklar neredeyse hiç bakım gerektirmez.
Kış mevsiminin yeterince soğuk geçmediği yerlere uygun değildir.

Kışın uzun süre iyice üşümezse iyi bir çiçeklenme göstermez. Örneğin İstanbul şakayıklar için “biraz” uygun denebilir ama Ankara çok daha uygundur. İstanbul’dan daha ılıman yerler için ağaç şakayıkları tercih edilmeli. Kışları ısının 5 derecenin altına indiği gün sayısı az olan yerlerde meselâ Akdeniz kıyı kesimlerinde, arabası olanlar ocak – şubat aylarında yüksek yerlere gidip kar getirmeli, şakayıkları karlarla iyice örtmeli. Eridikçe yenilemeli. En az bir ay boyunca buna kesintisiz devam etmeliler. böylece baharda çok sayıda çiçek açarlar. Kış soğukları görülmeyen ülkelerde şakayıklara çiçek açtırmak için böyle yapıyorlar.
Saksılarda şakayık iyi bir gelişim göstermez. Kesinlikle bahçe bitkisidir. İlle saksıda olsun istiyorsanız 1m³ hacminde büyük saksı gerekir. Şakayık ilk üç yılı atlatınca kuraklığa çok iyi dayanıklı hale gelir.
Çiçeklenmesi hakkında:
— İlk yıl çiçekleri başka şeye benzer, böyle bir ilginçliği vardır. Esas güzel çiçeklerini sonraki yıllarda açar.
— Uzun dallı, iri çiçekli şakayıklarda dallar değneklere bağlanmalıdır ki rüzgârda yağmurda kırılmasınlar.
— Eğer normalinden daha iri ve gösterişli çiçekler istiyorsanız, şakayık dallarında her bir çiçek dalında bir tomurcuk bırakın, yanlardakini ilk göründükleri anda yok edin.
— Solan çiçekler derhal en üstten koparılmalıdır.
— Tohum oluşturmasına izin verirseniz hem çok kuvvet çekerler hem de bir sonraki yıl daha az çiçeklenmeye sebep olurlar.

Kesme çiçekçilik için şakayık yetiştiriciliği:

İlk üç yıl çiçekler alınmamalı; sadece soldukları zaman dal uçlarından kopartılmalı. Eğer çiçekleri keserseniz yapraklar da o dallarla beraber gidecek. Bitkinin gelecek yılki performansı yapraklarına bağlıdır. Onun için uzun vadeli düşünmek zorundasınız. Dördüncü yıldan itibaren (yani diktiğiniz yerde üç yaşına gelince) ticaretini yapabilirsiniz; fakat çiçeklerin ancak %50’sini alın: Çünkü şakayık bitkisi ne kadar çok yaprağa sahip olursa sonraki yılki verimi o nispette iyi olacaktır.

Şakayık kesme çiçekçiliğinde işi kolaylaştırmak ve hasat yılını bir iki yıl öne almak için:

İlk çiçek açacağı yıl ve ondan bir sonraki yıl, çiçek tomurcukları fındık büyüklüğüne geldiğinde tam uçlardan koparın daha fazla büyümesine izin vermeyin. Bu uygulama çok iyi yapraklanmasını ve köklerin müthiş kuvvetlenmesini sağlar. Böylece üçüncü çiçeklenme yılında normalde olmasından birkaç misli fazla çiçeklenir. Ama yine çiçeklerin sadece %50’sini alın. Hatta yine bir kısmını tomurcuklar fındık kadar olduğunda tomurcukları uçlardan koparsanız daha iyi olur; sadece satacağınız kadarının çiçek açmasını sağlasanız gelecek yıl çok daha iyi verim alırsınız.

Şakayık yetiştirilmesi ve bakımı hakkında genel bilgiler

Ağaç şakayıkları: Dalları kışın kaybolmaz. Bu cins daha güzel, daha iri çiçeklidir. Üçüncü yıldan itibaren kış sonuna doğru düzenli budama ister. Dallar yanlara yayılmış olmalı, iç içe geçmemeli. Böylece hem iyi hava hem iyi güneş alırlar. Beş – sekiz ana dal yeterlidir.
Erzurum gibi sert kış olan yerlerde ağaç şakayıklarının dalları hasırla sarılmalı, içi kuru yapraklarla doldurulmalı.
İlkbaharda dalları kontrol edin. Eğer yeterince çoklukta dal sağlıklı kalabilmişse dip sürgünlerinin tamamını veya istediğiniz kadarını gelişmeye imkân vermeden yok edin. Dallar üzerinde çok sayıda filizlenme varsa onları da azaltabilirsiniz.
Diğer şakayıklar: Sonbaharda kurur, toprak üstü kısmı kışın yok olur. Besin depolarına sahip kökleri ilkbaharda yeniden yeşerir. Bunlara yumru muamelesi yapmayın, diktiğiniz yerden asla sökmeyin ve yavruları sakın ayırmayın.
Yapraklar tamamen bozulduğu zaman şakayık dalları en fazla 7 – 8 cm kalacak şekilde dipten kesilerek kısaltılmalı (zaten tamamen kuruyacaklar ama siz kuru yapraklarını ve dallarını ortadan bir an önce kaldırmalısınız yoksa çeşitli hastalıklar baş gösterir, kökler çürüyebilir). Yapraklar bozuk ama halen canlı ise kesmeyin çünkü kökler yapraklardan hâlâ besin çekmektedir. Ancak sonbahar sonunda veya kışın donmalardan ötürü yapraklar ölürse o zaman sakıncası yok, dipten kesebilirsiniz. Ocak ortasına kadar dalları canlı duruyorsa bir yerden bolca kar getirip üstünü örtün.
Toprak: Şakayık bitkisi aynen gül gibi kırmızı killi iyi besleyici toprağı sever. Fakat toprak çok fazla killi ise fazla su tuttuğu için şakayık bunda çürüyecektir. O halde aşırı killi topraklara derinlemesine ponza taşı ve perlit karıştıracaksınız. Suyu iyi süzdüren cinsten ve nötr (pH 7) civarında olan topraklarda daha iyi gelişir. Hafifçe asitli olsa daha iyi. Yani pH 6 – 7 arası iyidir. Fazla asitli olmamalı. Kumlu topraklar daha iyi denebilir fakat düzenli gübreleme ve besin gerektirir.
Şakayık dikme ve zamanı: Dikkatli olun yumruları yanlış zamanda almayın paranız boşa gidebilir. İstanbul için eylül başından ekimin başına kadar, Ankara için ağustos sonu ve eylülün ilk haftasıdır. Bahçede yerini iyi seçin. Sonradan değiştirmeyin. Bir iki yıl sonra yerini değiştirseniz her şeye sıfırdan başlayacaktır, eski gücüne kazanması yine bir iki yıl sürecektir.
Her bir şakayık bir metrekare kadar özel alan ister. Bu alan içinde başka bitki olmamalı. Kökleri çevreye fazlaca yayılır besin arar. Mevcut besini alan başka köklerin olmaması gerekiyor.
Şakayıkların bahçelere dikilmesi:
Her biri için kendisine ait bir metrekare kadar alan olmalıdır, ya da en azından diğer bir bitkiden en az 1 metre uzakta olmalıdır. 45 cm genişliğinde, 45 cm derinliğinde bir çukur kazın. En alta 10 cm yüksekliğinde yaygı olarak:
Humus veya bitkisel çürüntüler (kompost), eski sığır gübresi, çam kabukları (orkide toprağı olarak işlenmişinden çam kabukları), ve bir avuç kadar kemik tozu.. bunların tümünü karıştırarak en alta 10 cm yüksekliğinde yayın.
Sonra çukurun geri kalan yarısını bitkisel çürüntüler karıştırılmış toprak ile doldurun. Sonra kökleri iyice etrafa yayılmış olarak yerleştirin. Ters gelmemelerine dikkat edin (filiz gözleri yukarı bakıyor olacak). Son olarak, çukuru kapatırken köklerdeki gözlerin 5 cm’den daha derinde kalmamalarını sağlayın. Daha derinde olması çiçeklenmemesine sebep olabiliyor (gerçi ilk bir veya iki yıl çiçeklenmeyebilirler, normaldir).

Ağaç şakayıkları bundan iki misli kadar daha derine gömülmeli.

Dikim işini bitirince güzelce sulayın.
Saksılarda yetiştirilmiş şakayıkları da bahçeye aynı şekilde dikin ama bu sefer, saksıda toprak altında kalan kısım yine aynı seviyede toprak altında kalmalı.
Dikkat: 
Eğer toprak kırmızı killi toprak ise şakayık için oldukça besleyicidir, yukardaki karışımlar gerekmez. Sadece ‘killilik oranı yüksekse’ süzekliği ponza taşı ve perlit ile arttırılmalıdır.
Besin verme:
Kırmızı killi topraklarda hiç besin istemez. Diğer topraklarda: Bahçelere yukarda anlattığım gibi dikilen şakayıklara ilk yıl besin gerekmez. Sadece ilkbahar başında dibine yarım litre kadar odun külü yaymak iyi olur. İkinci veya üçüncü yıldan başlayarak besin verilebilir. Böylece, düşük azotlu besin (5 10 10) ilkbahar başında, yarım su bardağından az ölçüde, köklere temas ettirilmeden toprağa karıştırılır. Tam dibine değil, çember şeklinde çevresine uygulanmalı. Zamanla çözülüp köklere ulaşır. Besinde doz aşımı ya da azotu düşük olmayan besin verilirse şakayık gevrek, kof dallı ve az çiçekli olur. İkinci olarak, (fakir kumlu topraklarda) çiçekler solup gittikten sonra yine aynı miktar besin aynı şekilde verilmeli. Böylece bitki kaybettiği enerjisini geri kazanır. Fazla kumlu / fakir topraklarda ayrıca sonbahar soğuklarına yakın zamanda verilebilir (İstanbul için ekim ortası).
Sulama:
Toprak fazla kumlu ise asla kupkuru kalmamalı buna dikkat edin. Yağışsız yaz aylarında düzenli olarak iyice sulanmalıdır. Üçüncü yıldan itibaren fazla kumlu olmayan topraklarda pek su istemez.
Işık:
Yazın aşırı sıcak olmayan yerlerde tam gün güneş. Diğer yerlerde öğle ortası güneşinden korunmalı. Günde en az 6 saat direkt güneş alması gerekir. Hafif gölgeli yerde, güneşin yakıcı etkisi az yapraklı ağaç dalarından süzülerek gelirse her açıdan elverişlidir. Çiçek rengi bile daha göz alıcı güzel olur.
Nisan sonuna kadar don olaylarının görüldüğü bölgelerde sabah güneşi almayan yerler tercih edilmeli. Gece donmuş tomurcuklar / filizler sabah aniden dondan çözülürse bozulurlar. Öğleye kadar yavaş yavaş çözülmeleri gerekiyor.

Koruyucu toprak yaygısı: 
Birincisi ilkbahar başında sürgünler çıktıktan sonra “özellikle kumlu topraklarda” uygulanır: Havalar ısındıkça köklerin serinde kalabilmesi için şakayık dibi ve çevresi yaprak çürüntüleriyle kaplanmalı. Toprağın nemli ve serin kalmasına yardımcı olur. Sonbahar sonunda dibindeki yaygı temizlenmeli kışa uygun yenisi yayılmalı.

Ağaç şakayıklarının çoğaltılması
dalından alınan parçanın diğer cins (ağaç olmayan) şakayıkların bir kök parçasına aşı yapılması ile çoğaltılır. En kolay yolu budur. Üreticiler başka yol düşünmez ve denemez. Amatörler, hobi sahipleri ise yeni icatlar çıkarmaya çalışır. Yüzde doksan dokuz başarısız olurlar. Bunlardan biri, en mantıklısı havai daldırmadır. İlkbaharda toprağa eğilebilen esnek bir dalın toprak altında kalacak kısmına bir iki çizik atılır. O kısım toprak altında kalacak, düzenli olarak sulanılacak. Kışa kadar yeterince köklenmiş olur. Sonraki yıl ilkbahar başında dal kesilerek alınır başka yere dikilir.

Diğer cinsler kökten ayırmakla çoğaltılır ama yapmasanız daha iyi. Eşin dostun hatırı için kendi bitkinizin iki yıl kadar çiçek açmamasına sebep olursunuz. Eğer yıllarca çok fazla gelişmiş, kökler fazlaca artmışsa o zaman ayırabilirsiniz ki bu da yaklaşık on yıllık bir birikim gerektiriyor.

Bunda tüm kökler guruplar halinde ayrılmalı:
Yaz sonunda (ağustos sonu – eylül başı) bitkiyi ana köklere zarar vermeden dikkatle sökün. Ayıracağınız her parça en az üçlü köklü ve her birinde mutlaka en az üç tane belirgin filizlenme gözleri olmalı. Daha az olursa çiçeklenmeleri için üç yıl beklersiniz. Ayrılan kök öbekleri yukarda anlattığım gibi dikilmeli.
Tohumla çoğaltma: Tavsiye edilmez çünkü hem zor bir iştir hem de çiçek açabilecek erginliğe gelmeleri 5 yıl 10 yıl arasında değişir. En gösterişli, en güzel çiçekli şakayıklar genellikle hibrittir ve tohum oluşturmazlar. Ama bir yolu var: Gösterişli çiçeği tepeden keserseniz yandan yeni bir çiçek açar. Bu o kadar iri ve gösterişli olmaz. Bunda tohum oluşur. Fakat bir sorun daha var: Hibrit (melez) olduğu için tohumdan üreteceğiniz şakayık bambaşka bir cins olacaktır. Belki çok daha güzel, belki alakasız sade bir şey.
Tohumların çimlendirilmesi meselesi çok karışık bir iş. Bu yüzden şunu tavsiye ediyorum: Tohumlar olgunlaştığı anda hemen alın toprağa ekin. Olursa olur olmazsa olmaz. Uzmanların tavsiye ettiği yöntem bu yöntemden daha iyi sonuç verir değil. Onun için uzun uzun şeyler anlatmaya gerek yok. Denersiniz olursa olur. Zaten diğer uzun işlerde başarısız olma riski çok kuvvetli. Her ikisi de aynı kapıya çıkar.

Hastalıkları:
Bir mantar zarar verir, şakayıkların yakasını bırakmaz. Çaresi, şakayıkları havasız kuytu yerlere dikmemek, bir metreden daha sık dikmemek ve gerekmediği halde sulama hatasını yapmamaktır. Bunlara dikkat edilirse bir şey olmaz. Hastalıklı dallar kesilerek derhal ortamdan uzaklaştırılmalıdır. Hastalık sadece toprak dışı kısımlarında görüldüğü için bitkiyi öldürmüyor.