Tüm at çiftlikleri ahırlardaki altlıkların ne yapılacağı ile ilgili aynı derde sahiptir. Bazı çiftçiler mantar yetiştiriciliği at gübreyi kullanırken, bazı çiftçiler de çürütülmüş at gübresini kullanmaktadır. At gübresi çürütüldükten sonra temiz ve kullanılabilir olmaktadır. Çünkü bakteriler, fazla ısı üretmenin yanı sıra birikinti içerisinde canlı bir şey bırakmamaktadırlar (ne yaban ot tohumu, ne de başka bir canlı bu ortamda yaşayabilmektedir) . Bu işlem sonucunda at gübresi suni gübre niteliğinde bir maddeye dönüşür.
Başka bir doğal yöntem ise; yer solucanları kullanmaktır. Yer solucanları gübre içerisindeki talaş, yaprak,saman ve bitkisel atıkların çoğunu tüketirler. Yediklerini birinci sınıf toprağa dönüştüren yer solucanları, aynı zamanda bulundukları topraklardaki faydalı mikroorganizmaların sayısını kısa bir sürede yedi kat arttırır. Bu işlemle çok verimli toprak elde edilir. Birçok ülkede bu yöntem doğal atıkları dönüştürmede kullanıldığı için yer solucanlarının pazarı oluşmuştur.
Her iki yöntemde benzer ön hazırlıklar yapılır. Aralarındaki tek fark; solucanlar için altı toprak olması şarttır. Bakteri yönteminde bu şart değildir.
Bu tür çürütme sistemlerinde bir atın altlığını sığdırabilmesi için asgari ebatlara uyulması gerekir. Eğer solucanlar ile çalışılacaksa ideal sıcaklık 0–25 derece arasında olmalıdır. Solucanlar 0–25 derece arasında kendilerini iyi hissederler. 45 derecenin üstündeki sıcaklıklarda ölürler. Çürütme alanının bir bölümü 2x2 m. olup yükseklik 1.5 metredir. İki metrelik demir direkler 0.5 metre derinlikte toprağa sabitlenir ve bahçe çit teliyle iç taraftan çevrilir. Kısa taraflarda tel kapı vazifesini görecek şekilde yaklaşık 2.2 metre uzunlukta tutularak her iki tarafta birer kapıya sahip olunur.
Gübre doldurma işlevi A kapısının kapalı tutularak B kapısından gerçekleştirilir. İlk işlem; gübrenin 0.8 m. doldurularak suyla nemlendirilip bir gün sonra karıştırılmasıdır.Daha sonra gelen gübre eski gübrenin üzerine serilerek devam edilir. Bu işlem öbür uca kadar devam eder. Bu kısım dolduktan sonra A kapısı açılarak çürütülmüş gübre alınır. Burada dikkat edilmesi gereken B kapısının olduğu yerde bir miktar bırakılmasıdır. Yoksa başlangıçta yapılan işlemin (nemlendirme ve karıştırma) tekrarlanması gerekir.
Solucanlarla yapılan çürütme işlemi ise A köşesinde 85 cmlik yatak hazırlanır ve bunun üstünde 30 cmlik derinliğinde çukur açılarak solucanlar içine dökülür. Daha sonra işleme gelen gübre birikintinin üstüne ve önüne dökülerek uygulamayı devam etmektedir. Alanın sonuna gelindiğinde hemen yan tarafa bir alan kurulur ve B taraftan doldurmaya devam edilir. Solucanların ilk alandan ikinci alana göç etmesine birkaç gün beklemek gerekir. Bu sürenin sonunda ilk alandaki toprak alınır ve aynı işlem tersine başlatilir. İyi şartlarda solucanlar çok çabuk çoğalırlar. Eğer çok fazla olurlarsa bahçe veya tarlaya aktarılarak toprağın yumuşatılması, havalandırması ve mikroorganizmaların çoğalması solucanların sayesinde bırakılan bölgede gerçekleşmektedir.
Bir numaralı bahcivan, solucandır
Söz konusu çürütme alanı yaklaşık üç at için yeterlidir. Daha fazlası için alanın uzatılması gerekir. Aynı anda birkaç alan yan yana konuşlandırılabilir.2x10 m. ebadında ve 1.5 m. yükseklikteki bir alan beş at için yeterlidir. Solucanlarla çalışılıyorsa, solucanların sayısına bağlı olarak daha az yerde daha fazla gübre işlenebilir. Çünkü solucanlar gübrenin eski hacmini % 37den, % 15e indirmektedir. Çürütme usulünde ise hacim % 35a kadar inmektedir.
En etkili sistem;ilk önce gübreyi çürütmek, daha sonra solucanlarla gübreyi işlemektir. Bu işlemle çok verimli bir toprağa sahip olmak mümkündür.
Hayvan Gübreleri
--------------------------------------------------------------------------------
Hayvan Gübreleri
Değişik hayvanların sıvı ve katı dışkıları ile altlarına serilen yataklık materyalden oluşmuştur. Bu gübrenin değeri:
a- Hayvanın cinsine ve yaşına,
b- Hayvana verilen yemin cinsine ve miktarına,
c- Hayvanın yemi sindirme gücüne,
d- Hayvanın gördüğü işe,
e- Hayvanın altına serilen yataklığın cinsine,
f- Gübredeki katı/sıvı dışkı oranına,
g- Gübrenin saklanma şekline bağlıdır.
Buğday, çavdar, arpa, yulaf, mısır, kepek, yonca ve kuru otla besle¬nen hayvanların gübreleri, sadece saman ve kuru otla beslenen hay¬vanların gübresine oranla bitki besinlerince daha zengin ve iyi özellik taşır. Buğday ve çavdar samanının altlık olarak kullanılması pirinç, arpa ve kuru ottan daha faydalıdır. Söz konusu altlık materyaller gübre miktarını çoğaltır ve gübrenin daha kaba yapılı olmasını sağlar.
Hayvan gübreleri çiftlik gübresi yada ahır gübresi olarak da tanımlanmaktadır. Buna göre sığır, koyun, keçi, at, eşek, domuz ve kümes hayvanlarının gübreleri bu gruba girmektedir. Değişik hay¬vanların dışkılarının içerikleri birbirinden ayrımlı olabilir. Bu durum Çizelge 6.1'de belirtilmiştir.
Çizelge 6.1. Değişik hayvan dışkılarının içerikleri, % (VAN SLYKE 1932)
Hayvanın Su N P2O5 K 2°
Cinsi Katı Sıvı Katı Sıvı Kaü Sıvı Kaü Sıvı
At 75 90 0.55 1.35 0.30 Çok düşük 0.40 1.25
Sığır 85 92 0.40 1.00 0.20 Çok düşük 0.10 1.35
Koyun 60 85 0.75 1.35 0.50 0.05 0.45 2.10
Domuz 80 97 0.55 0.40 0.50 0.10 0.40 0.45
Kümes
hayvanları 55 1 .00 0.80 0.40
Gübre içinde bulunan su miktarına göre hayvan gübreleri kuru ve sulu olmak üzere iki gruba ayrılır. Kuru gübreler, aynı zamanda sıcak gübrelerdir. Çürümeleri (ihtimarları) kolaydır ve bitki besinlerince daha zengindirler. Bu grup içinde at, eşek, koyun, keçi gübreleri yer alır. Sığır, domuz gübreleri ise sulu ve soğuk gübrelerdir.
Ahır gübresinin besin değerinin azalıp, çoğalmasında gübrenin ahırdan çıkarılıp uygun şekilde yığılması, çürütülmesi yani ihtimar et¬tirilmesi (olgunlaştırılması) büyük rol oynar.
Ahır gübresinin çürütülmesi (ihtimanj'nde genel olarak iki yol izlenir. Bunlardan birincisi soğuk çürütme, ikincisi ise sıcak çürütenedir.
Soğuk Çürütme
Burada esas, ahırdan çıkarılan ve gübreliğe getirilen gübrenin ıslatılarak hemen sıkıştırılmasıdır. Bu yolla gübrenin çürütülmesi ha¬vasız koşullarda gerçekleşmekte ve böylece yığının sıcaklığı pek yükselmemektedir. Soğuk çürütmede yığının sıcaklığı 30°C'yi geçmemektedir. Daha çok sap ve saman bakımından fakir, kesif yemle beslenmiş hayvanlardan elde edilen gübreler bu yöntemle çürütül¬mektedir.
Sıcak Çürütme
Bu uygulamada, gübreliğe getirilen ahır gübresi önce yaklaşık 80 cm'lik bir tabaka halinde hiç sıkıştırılmadan konulmaktadır. Bu şekilde gübrede başlangıçtaki çürüme bütünüyle havalı koşullarda olmakta ve yığının sıcaklığı hızla yükselmektedir. Burada bir termometre yardımıyla yığının sıcaklığı belli aralıklarla kontrol edilerek 60-65°C'ye ulaştığında yığın ıslatılıp iyice sıkıştırılmaktadır.
Sıcak çürütme ile elde olunan gübrede gerek kuru madde gerekse be¬sin maddeleri kaybı soğuk çürütme ile elde olunan gübreye oranla daha az olmaktadır (Çizelge 6.2). Bunun temel nedeni, sıcak çürütmenin uy¬gulandığı gübrenin diğerine göre daha az sayıda mikroorganizma içermesidir. Çünkü, sıcak çürütmede ilk olarak gübre yığınında havalı koşullar sağlanmakta, böylece yığında havalı koşullarda etkinlik gösterebilen ve yüksek sıcaklık derecelerine dayanıklı mik¬roorganizmalar (termofil) kalırken diğerleri ölmektedirler. Ancak son¬radan yığının ıslatılması ve sıkıştırılması nedeniyle bu miksayıda
mikroorganizma kalmaktadır. Soğuk çürütmede ise olayın başlan¬
gıcından sonuna kadar şartlar aynı tutulduğundan, bu ortamda
yaşayabilen mikroorganizmaların etkinlikleri çürütme olayı boyunca de¬
vam etmektedir. = ,
Çizelge 6.2. Sıcak ve soğuk çürütme ile elde olunan gübrede kayba uğrayan kuru madde
ve azot miktarları (ÖZBEK 1975}
Kuru madde kaybı, % Azot kaybı, %
Yaz aylarında Kış aylarında Soğuk çürütme 45 40
Sıcak çürütme 25 22
Soğuk çürütme 33 20
Sıcak çürütme 23 8
Ahır gübresiyle yapılacak gübrelemede toprağın yapısına dikkat edil¬
melidir. Hafif kumlu topraklara gübre azar azar fakat sık, ağır killi top¬
raklara ise bol fakat seyrek verilmelidir. Ayrıca soğuk bölge topraklarına
sıcak, sıcak bölge topraklarına da soğuk gübre verilmesi daha yerinde
olur. '
Önemli bir organik gübre olan ahır gübresinin etkisi inorganik gübreler gibi tek yönlü değildir. Ahır gübresi bir yandan toprağın yapısını tarım için uygun şekle sokarken, öte yandan toprağa bitki için gerekli besin maddelerini sağlar. Ahır gübresinin faydalarını şu şekilde sayabiliriz:
a. Toprak işlemesini kolaylaştırır, ,
b. Toprağın su seviyesini kontrol eder. Kuru olan kumlu topraklarda
su tutma gücünü arttırırken, killi topraklarda azaltır. Topraktaki fazla
suyun uzaklaşmasını sağlar. Toprağın kurumasına yardımcı olur,
c. Havalanmayı düzgün hale getirir,
d. Toprak canlılarının çalışmasını arttıracak organik maddeyi sağlar.
Topraktaki organik madde ise organizmalar tarafından parçalanıp,
değişikliğe uğratılarak humusa dönüşür. Humus toprağın fiziksel
özelliklerini iyileştirir ve bu arada az miktarda besin maddesi de ortaya
çıkar, ;! ' ■'-■■ ■ " ■ •■
e. Topraklardaki besin maddelerinin tutulmasını sağlar,
f. Topraktaki tuzları bünyesinde tutarak, toplam tuz miktarını
düşürür ve toprak tuzluluğunu azaltır. ,
Ahır gübresinin çürütüldükten sonra verilmesi daha faydalıdır. Çürütülmüş gübre denildiği zaman gübredeki materyallerin doğal yapılarının tamamının yada bir bölümünün değişmiş olduğu anlaşılır. Normal koşullar altında taze gübre katı ve sıvı dışkı ile birlikte yataklığı içerir. Taze ve çürütülmüş gübreyi çeşitli yönlerden birbirleriyle karşılaştırmak mümkündür.
Taze gübre :
a. İçinde daha fazla besin maddesi vardır. Özellikle kümes hayvanları
gübresi inorganik gübreler içindeki miktarlara yakın azot içerir,
b. Çürümesi sırasında ortaya çıkan asit ve alkali karakterli bileşikler
yardımıyla toprakta kolayca çözünmeyen ham besin maddelerinin
parçalanmasını ve su içinde çözünmesini sağlar,
c. Taze gübredeki sıvı dışkı bitkileri yakar. Çünkü sıvı dışkıda fazla
miktarda üre formunda azot vardır ve bunun parçalanması (hidrolizi)
sırasında yakıcı özelliğe sahip NHg açığa çıkar,
d. Topraktaki mikroorganizmalar taze gübrede bulunan azotun bir
kısmını kendi vücut proteinlerini oluşturmada kullanırken, bir kısmını
da kolayca nitrifıkasyona uğratıp kayba neden olurlar,
e. Ç/N oranı geniş olduğundan, toprağa uygulandığında bitkide azot
noksanlığı görülebilir,
f. Kolay dağıtılamaz ve toprak işlemesini güçleştirir.
Daha önce açıklanan yararları dışında çürütülmüş gübre,
a. Kolay dağıtılır,
b. Bitkiyi yakmaz,
c. Toprak hazırlamasını kolaylaştırır,
d. Toprağa belli ölçüde azot sağlar. Yıkanma olmadığı takdirde
gübrenin fosfor ve potasyum kapsamında bir değişiklik olmaz,
e. Çürütülme sonucu C/N oranı 20/1'e kadar düşer.
Hayvan gübrelerinin bileşimi farklılık gösterir. Su miktarı gübrenin taze ve yaş oluşuna göre değişir. Ortalama % 20-30 kuru madde içerir. Kuru maddede bulunan diğer besin maddeleri miktarı % 0.3-0.6 azot, % 0.2-0.4 fosfor ve % 0.1-0.7 potasyumdur. Doğal olarak gübrenin içinde bulunan bu besin maddeleri hayvanın beslenme şekline, besini sindirim şekline, altına serilen yataklığın cinsine, gübrenin saklanma şekline ve zamanına göre çok değişecektir.
Hayvan gübrelerini her istediğimiz zaman kullanmamız doğru olmaz. Daha çok bitkiye toprak hazırlığı yaparken toprağa karıştırılması gere¬kir. Bu bakımdan gübre belirli bir yerde bir süre saklanır. Böylece belli miktarda gübre birikir. Gübrenin saklanması fazla ıslak olmayan, ancak nemli şekilde yığınlar oluşturularak yapılmalıdır. Yayılmış ve başı boş şekilde bırakılmış gübrelerde besin maddesi kaybı fazla olur. Gübre yığılan yerin üstünün kapalı olması yarar sağlar ve gübrenin kalitesini arttırır. Ayrıca gübre konulan kısmın alt tarafının betondan olması, faz¬la suların akması için bir tarafa eğimli yapılması ve akan fazla suların sızdırmaz bir çukurda toplanması gerekir. İyi saklanmış değişik hayvan gübreleri ile çeşitli materyallerin azot kapsamı ve nem oranları Çizelge 6.3'de verilmiştir.
Çizelge 6.3. İyi saklanmış değişik hayvan gübreleri ile çeşitli materyallerin azot kapsamı ve nem oranlan
Materyal cinsi Nem oranı (%) Azot miktarı (%)
At gübresi (yan yarıya saman karışmış) 45-60 1.3-1.5
At gübresi (samanlı kuru saklanmış) 20-30 1.2
At gübresi (çok fazla samanla karışmış) 60-70 1.5-1.7
At gübresi (dağlık yerden alınmış) 60-80 1.7-1.9
Altlık buğday ve pirinç samanı 12-15 0.4-0.6
Atlık arpa ve yulaf samanı 12-15 0.3-0.4
Çayır otu 12-15 1.0-2.0
Taze tavuk gübresi (samansız) 50-70 4.0-5.0
Taze tavuk gübresi (samanlı) 40-60 2.0-4.0
Çeşitli tane yemler karışımı 12-15 1.5-2.0
Sığır gübresi 70-90 1.0-1.9
Serlerde Gübreleme
Prof Dr Atila GÜNEY - Doç Dr Cihat KÜTÜK
