Ekim derinlikleri
Lale, glayör, zambak, astromerya, kardelen, manisa lalesi, siklamen ve orkide gibi nadir bitkiler denilince aklımıza soğanlı ve rizomlu bitkiler gelmektedir. Bu bitkiler dekoratif görünümleri ve çiçekleri ile hem amatör hem de profesyonel yetiştiriciler arasında ayrı bir yere sahiptirler. Üretimlerinin diğer bitkiler kadar kolay olmaması, soğanlı bitkilerin üretimi daha önemli kılmaktadır.
Soğanlı bitkiler; toprak üzerlerindeki yaprak, çiçek gibi dış aksamlarını, büyüme mevsimini tamamladıktan sonra, kuruyarak dökmelerine karşın, hayatlarını toprak altında sürdürebilen bir veya çok yıllık bitkilerdir. Aslında soğan; bitkinin besin maddelerini depo eden özel bir gövdedir. Çoğunlukla dikey duran, tepe¬sinde büyüme konisi veya çiçek taslağı bulunan kalın pullar ile kaplanmış bir gövde çeşitidir. Yaprak, sap, çiçek, gibi toprak üstü tüm organları içerir
Soğanlı bitkilerde üretim daha çok vegetatif olarak yapılır. Ancak generatif olarakta üretimleri yapılmaktadır. Bu yöntemler;
• Yavru soğanlar ile üretim
• Tohumdan üretim
• Çapraz(Bazal) kesim
• Soğanın bölünmesi
• Pullara ayırma
• Merkez çıkartma
Yavru soğanlar ile üretim:
Tohumdan üretilemeyen veya çok az sayıda tohum veren soğanlı bitkilerde kullanılan basit ve güvenilir bir yöntemdir. Nergis, lale, sümbül ve süsen soğanlarının üretiminde kullanılır. Soğanlı bitki ticareti ile uğraşan işletmelerin ana bitkinin aynısını sağlamak ve bol miktarda üretim yapmak için uyguladıkları bir üretim yöntemidir. Ayrıca bu yöntem tohumla üretime göre daha hızlıdır. Yavru soğanlar ile üretim, iç mekan da yetişen Kilivya(Clivia)'da kullanılabilir. Bu yöntem bitki uyku dönemine girdiği zaman, yani bitkinin toprak üstü aksamı tamamen solduktan sonra soğan topraktan özenle çıkarılır. Ana soğanın çevresinde oluşmuş yavru soğanlar dikkatlice ayrılırlar.
Ayrılan yeni soğanlar kuru ve nemsiz bir ortamda ekim mevsimine kadar bekletilirler. Ekim mevsimi geldiğinde soğanlar fazla bekletilmeden ekilmelidir. Geç ekim yapıldığında çiçeklenme gecikebilir veya soğan çiçek açmaya bilir.
Soğanlı bitkilerin tohumla üretimi:
Lilium tohum kapsulü
Soğanlı bitkilerde tohum toplama ve zamanı önemlidir. Tohum kapsülleri tam olgunlaşmadan toplanmamalıdır. Eğer tohumlar erken toplanırsa, tohumlarda çürümeler gözlenir. Tohumlar iyice olgunlaştıktan sonra itina ile toplanmalı ve kuru, havadar bir yerde kurutulmalıdır. Ekim zamanma kadar bu şekilde saklanmalıdır. Fakat Amaryllidaceae ve Liliaceae familyalarında olduğu gibi to-humlar etli ise hiç bekletilmeden ekilmeleri gerekir. Tohumla üretimin dezavantajlarından biri ekimden çiçeklen-meye kadar geçen sürenin çok uzun sürmesi. İkincisi ise tohumdan meydana gelen bitkilerin açılma (ana bitkiye benzememesi) yapmasıdır.
Çapraz(Bazal) kesim:
Çapraz kesim ile üretim yapmak için 18-22 santimetre çapındaki büyük ve sağlıklı soğanlar kullanılır. Soğanın kökü, keskin ve steril bir bıçak yardımıyla itina ile kesilir. Kesim yapıldıktan sonra soğan kurumaya bırakılır. İyice kurutulan soğan, tabandan soğanın yansına kadar 3-4 çapraz kesim yapılır. Kesim soğanın yansına kadar yapılmalıdır. Daha derin kesimlerde soğan kuruyarak ölür.
Hazırlanan soğan steril bir üretim harcına dikilir. Bu harç genellikle ıslatılmış ve elenmiş nehir kumu veya perlit'den yapılır. Harç fungal(Man-tari) hastalıklara karışı ilaçlandıktan sonra, soğanın tabanı yukarı gelecek şekilde dikilir. Kesim yapılan yerin üzerine kum serpilir. Bu işlem yapıldıktan 1 hafta sonra soğan yerinden çıkarılır ve bu sefer tabanı aşağıya gelecek şekilde tekrar dikilir. İlk 2 hafta ortam sıcaklığı 25-26 derece tutulur. Ortamın sıcaklığı kadar soğanların bulunduğu ortamın iyi havalandırılması da önemli bir faktördür. Bu koşullar sağlandıktan sonra sonbaharın başlarına kadar ortam sıcaklığı 20 derece de tutulur. Bu sırada çapraz kesim yapılmış her parçadan yavru soğan oluşumu meydana gelir.
Soğanın bölünmesi:
Bu üretim şeklinde ise soğandan alman her parçada kök'ün bir kısmını bulundurması gerekmektedir. Soğanın bölünmesi metodu, ana soğan stoğunun az ve çok değerli olduğu durumlarda yapılır. Bu yöntem, soğanın toprak üstü aksamının sararmasından ve kurumasından sonra soğan topraktan çıkarıldıktan hemen sonra yapılmalıdır. İlk önce soğanın üzerinde bulunan toprak temizlenmelidir. Soğanın büyüklüğüne göre kaç parçaya ayrılacağına karar verildikten sonra kesim işlemi yapılmalıdır.
Kesim düz ve pürüzsüz olmalıdır. Bunun için steril ve keskin bir bıçak kullanmak gerekir. Kesim yapılacak soğanın üzerinde yara ve bere olmaması gerekir. Ayrıca soğan bölünürken fazla küçük parçalara ayrılmamasına dikkat etmek gerekir. Çünkü küçük parçaların büyümesi zaman almaktadır. Bölünme sonrası soğan parçalarının hastalık kapmaması için yara yerlerine kömür tozu sürülür. Bölünme işlemi tamamlandıktan sonra soğan" parçalan nemli torf içersine dikilirler. Soğan parçaları hemen dikilmeyecekler ise 20 derece sıcaklıkta 12 hafta bekletilirler. Bu üretim yöntemi, yumru begonya, kaladyum, siklamen ve katlea gibi iç mekan bitkilerinin üretiminde kullanılır.
Pullara ayırma:
zambak soğanı
İsminden de anlaşılacağı gibi soğan pullarının ayrılması ile gerçekleştirilen bir üretim yöntemidir. Bu yöntem de her soğan pulu, bir miktar kök içerecek şekilde soğandan ayrılır. Soğanın en dışında bulunan pullar yaralı ve ince olacağından bu pullar ayıklandıktan sonra alt taraflardaki kalın ve sağlıklı pullar kulanılır. Ayrılan pul hastalıklara karşı ilaçlandıktan sonra, pulun yarısı üretim harcının içersine girecek şekilde dikim yapılır. Dikim yapıldıktan 6 hafta sonra pulların soğan oluşturup oluşturma dığı el ile yoklanarak kontrol edilir. Kontrol edilen pullarda sürgün bulunuyorsa bunlar ortamdan uzaklaştırılarak küçük saksılara dikilmelidirler. Soğanlı bitkilerde pullara ayırma, üretim materyalinin az olduğu durumlar da kullanılan etkili bir üretim yöntemidir. Ancak bu yöntemde bitkinin çiçeklenmesi için uzun zamana ihtiyaç vardır.Merkez çıkartma:
Soğanlı bitkilerin üretilmesinde kullanılan bu yöntem belli bir beceri ve tecrübe gerektirir. Bu yöntemde önceden toplanan soğanlar 25 derece sıcaklıkta kuru ve havadar bir yerde2-3 hafta bekletilir. Bekletilen soğanlar işlem öncesi iyice temizlenirler. Sonra mantari hastalıklara karşı ilaçlanırlar, ilaçlama yapıldıktan sonra kuru, havadar ve direk güneş ışığı almayan bir yerde bir süre bekletilirler. Bu şekilde hazırlanan soğanların kökleri düzgün bir şekilde steril bir bıçak yardımı kesilir. Daha sonra bıçak ile soğanın tabanı yani kök bölgesi oyularak çıkarılır. İşte bu işleme Merkez Çıkartma denir. Merkezi çıkarılan soğan, kesim yapılan kısmı yukarıya gelecek şekilde üretim harcına dikilir. Üretim harcı, perlit veya elenmiş nehir kumundan hazırlanmalıdır. Bu şekilde soğanlar önceden depolandıkları ortamda 2 hafta bekletilirler. Sonra ters çevrilerek ortam sıcaklığı 20 dereceye getirilir. Bu üretim de sıcaklık Eylül ayında 22, Ekim ayında ise 25 derece tutulmalıdır.
Ayrıca ortamın nemi yüzde 80-85 olmalıdır. Uygun koşullar sağlandığı taktirde soğanların yara yerlerinde türlere göre değişmekle beraber ortalama 7-15 arasında yavru soğan oluşur. Bu soğan yavruları Kasım ayında önceden hazırlanmış yerlere dikilerek gelişinceye kadar bekletilirler.
Emrah MEREY
BAHÇE VE ÇİÇEK DERGİSİ 1998 EKİM SAYISI
1.Lale soğanlarında çoğalma:
Lale soğanlarında besin birikmesi SCALE denilen (yaprakların toprak altında şişmesi ile oluşmuş) yapılarda olur. Bu scaleler soğan tablasına çember şeklinde birleşmiştir. Soğan tablasının ortasından çiçek çıkar. Soğan tablasını çok kısa bir gövde gibi düşünürsek scaleler bu gövdeden çıkan yapraklardır. her scale nin soğan tablasına birleştiği yerde bir tomurcuk oluşur (Tıpkı bir daldaki yaprakların dibinde oluşan tomurcuklar gibi)Bu tomurcuklardan yavrular oluşur.
Ana Soğanı diktiğimiz zaman köklenir, ve sürgün verir, yaprak ve çiçek verir. Yapraklar soğan tablasından çıktığı için yaprakların yaptıkları besinler soğan tablasında oluşan yavruları besler. Merkeze en yakın yavru en iyi beslenir ve en iri olur.Sezon sonunda yapraklar sarardığı zaman yavrular beslenebildiği kadar irileşmiş olur. Ancak ana soğan parçalanmıştır. Bazen soğanın dibinden bir yavru daha yapar ve bu toprağın alt taraflarına kaçar. Bu da yine ana soğanın yapraklarından beslenir. Drop soğan derler. Soğanlar söküldüğü zaman ana soğan ölmüş, Koltuklarda değişik iriliklerde yavrular oluşmuş bazen de 1-2 adet drop soğan oluşmuştur.
Yavruların daha iri olması için, bitkinin Mart-Mayıs arasında uzun süre yeşil kalıpbol ışık ile fotosentez yapması, hafifçe gübrelenmesi, sulanması ve yapılan besinleri tüketmemesi için çiçeklerin AÇMADAN KOPARILMASI gerekir.Böylece yapılan besinler soğana gider.
Bu yavrular 2-3 yıl tarlada bol güneş altında büyütülerek çiçek için kullanılacak soğanlar üretilir. Çevre uzunluğu 6/8 cm. den küçük olan lale soğanları çiçek vermez veya çok zayıf çiçekler verir. Saha iri soğanlar daha güçlü bitki yapar ve daha iri çiçekler verir.
Lale soğanı üretimi için yavrular, Söküm ile dikim arasındaki sürede serin ve havadar (18-20 oC)ve kuru bir depoda/yerde muhafaza edilir.Son baharda (Ekim) ayında iyi hazırlanıp, kabartılmış toprağa 8-10 cm. derinlikte dikilirler. Sulanırlar. Ekim Kasım aylarında kök yaparlar ve 1-2 kın yaprak çıkarırlar ve kışa girerler. Kışın kar altında 5-9 oC arasında beklerler ve ilkbaharda havalar ısınınca yapraklanırlar, Nisan-Mayıs gibi çiçeklerini verirler. Çiçekleri açılmadan kopartılarak soğanların daha iri olması sağlanır. Fotolarda sökülmüş lale soğanlarını görebilirsiniz
TERS LALE SOĞANLARINDA ÇOĞALTMA İŞLEMLERİ
Ters lale tohumu
Üretimi devam ettirmek için soğanların çoğaltılması gerekir.Çiftçi koşullarına uygun olan çoğaltma yöntemleri çiftçinin tercihine göre kullanılır.
Bu çoğaltma yöntemleri aşağıda sıralandığı gibidir
Çiçek soğanlarının ekilmesi yoluyla yapılan çoğaltma kolaydır, ancak vakit alır. Ekilen bir tohumun satılabilir ebatta bir soğan halini alması 4 - 5 seneyi bulur. Bu çoğaltma yöntemi aşağıda sıralandığı gibi uygulanır.
•Tohumlar tohum toplamak üzere ayrılan anaç soğanlardan toplanabilir.
•Haziran - Temmuz ayları tohum toplama dönemidir.
•Tohumlar tohum kapsülleri kuruduktan sonra toplanır. Bir çiçekte yaklaşık 3 - 5 tohum kapsülü olur. Her kapsül içerisinde de yaklaşık 200 tohum bulunur. Bu tohumlar kapsüllerde tam olgunlaşmadan toplanırlarsa çimlenmezler. Ancak bu tohumlar kapsüllerinde çok bekletilirlerse de su kaybı olur ve bu da çimlenme ihtimalini azaltır. En uygunu kapsüllerin ağzı açıldığı zaman tohumların toplanmasıdır.
•Tohumlar toplandıktan sonra 6 - 13 hafta içinde ekilmelidir. Çimlenme olasılığı en fazla sonbaharda yapılan ekimlerdedir.
•Bu süre içerisinde tohumlar bez torbalar içerisinde ağzı kapalı kuru bir ortamda saklanır.
•Tohumların ekimi için meyve kasalarına organik madde yönünden zengin bol humuslu toprak doldurulur.
•Tohumlar ekim aralıkları uygun olacak şekilde ne çok seyrek ne çok sık serpilir. Tohumların üstü elenmiş humus ve organik madde yönünden zengin olan 2-3 cm kalınlığında elenmiş toprak ile kapatılır. Toprak nemli kalacak şekilde düzenli sulanır.
•Tohumlar oda sıcaklığında, yaklaşık 22 derecede, çimlendirilir. Bu nedenle tohumdan üretimin sera ortamında yapılması tercih edilir.
• Dışarı koşullarında çimlenme oranı düşük kalabilir. Birinci seneden sonra kasalardan alınan yavru soğanlar önceden hazırlanmış uygun bir alana dikilir.
ANA SOĞANIN YANINDA OLUŞAN YAVRU SOĞANLAR İLE ÇOĞALTMA
Bu çoğaltma yöntemi ana soğanın etrafında doğal yolla oluşan yavru soğanların topraktan çıkartılarak yavru soğanlar için hazırlanmış yeni bir alana ekilip büyütülmesi ile yapılır Çiçek soğanları alana dikildikten 1 sene sonra yavru soğanlar oluşturmaya başlar. Bu yavru soğanların satılacak ebatı bulması 3-4 seneyi bulur.
ÇAPRAZ KESİM
Bu yöntem bitkinin hızlı çoğaltma yöntemlerinden biridir.
Anaç soğan keskin bir bıçakla soğanın kök kısmından orta noktasına kadar çapraz olacak şekilde kesilir. Bu bıçağın sırt kısmının tırtıklı olması yavru oluşumunda etkili olduğu için tercih edilir. Soğanı çapraz keseceğimiz bıçak mikroplardan arınmış olmalıdır. Bunun için her soğanı kesmeden önce bıçak herhangi bir alkol (etil alkol **** bir başkası) ile temizlenir veya kısık ateşte tutulur. Kesilen soğanlar açık havada fazla bekletilmeden Benlate - Captan karışımı (10 litre su 100 gram Captan 40 gram Benlate) içerisinde yukarıda açıklandığı şekliyle en fazla 30 dakika bekletilir. Bir elekle alınan soğanların durulanması sağlanır ve toprağa ekimi yapılır.
Çapraz kesim yapıldıktan sonra yukarıda açıklanan genel bakım işlemleri yapılır.
ikinci sene, bitkinin toprak üstü kısmı sararınca soğanlar topraktan çıkarılır. Çıkarılan soğanlar kesim yapılan yerlerinde dört tane soğan oluşturmuştur. Bazen ilk senede de yavru soğanlar oluşabilir.
Yavru soğanlar ayrılır ve uygun koşullarda saklandıktan sonra Eylül - Ekim aylarında dikilir.
DİLİMLERE AYIRMA
Dilimlere ayırma üretimde çok soğan elde etmek için kullanılan hızlı bir yöntemdir.
•Üretim yapacağımız anaç soğan keskin bir bıçakla eşit büyüklüklerde kök hizasından soğanın tepesine kadar kesilerek dilimlere ayrılır. Bu dilimlere ayırma ikinin katları (4 - 8 - 16 - 32) şeklinde ilerleyebilir. Fakat anaç soğanı çok dilimlere ayırdığımız zaman bu dilimlerin satılacak ebatta soğan haline gelmesi 3 - 4 seneyi bulabilir. Bu nedenle dilimler ne kadar az olursa o kadar çabuk istenilen büyüklüğe erişir. Tercih edilen soğanın büyüklüğüne göre 2 - 4 - 8 dilimlere ayrılabilir.
•Dilimlere ayırma da çapraz kesimdeki steril yöntemlerle yapılır.
Elde edilen dilimler yukarıda açıklanan Captan - Benlate karışlımı içerisinde bekletilir ve toprağa ekilir.
Çapraz kesim ve dilimlere ayırma Ağlayan Gelin ve Adıyaman Lalesi üretiminde en etkili yöntemlerdir.
2. Lilium soğanlarında çoğaltma
Lilium türleri çok geniş bir aile olduğu için 9 ana gurup altında incelenmektedir. Bu guruplardan bazıları çok ticari değerdedir. Bazılarının ticari değeri azdır. Ticareti çok yapılan türler;
1.Lilium longiflorium ,
2.Asiatic (Mid-century) melezleri,
3.Oriental melezler,
4.Lilium candidum,
5.Lilium martagon ve melezleri,
6.Lilium speciousum,
Bunların dışında Asiatic-Oriental melezleri (AO), Longiflorum-oriental melezleri (LO), Longiflorum-Asiatic melezleri (LA) gibi karışık türler ve her tür içinde onlarca renk ve çeşit bulunmaktadır.
Lilium soğanı yine bir soğan tablasından çıkmış yaprakların besin biriktirmesiyle oluşmuş bir yapıdır. Burada besin biriktirmiş kısımlara yine scale denir. Balık puluna benzedikleri için türkçede PUL diyoruz. Lilium soğanlarında lale gibi koruyucu TUNİK (Sert kabuk) yoktur. Bu nedenle çabuk zedelenir ve SU KAYBI daha kolay olur ve zarar yapar. Bu nedenle daha naziktirler. Depolamalarda daha dikkat ister ve su kaybını azaltmak için nemli torf, nemli rende talaşı vb. gibi maddeler içinde muhafaza edilip depolanırlar. Ayrıca laleden farklı olarak kökleri vardır. Kökleri ile birlikte depolanırlar. genellikle eksantrik- konik biçimdedirler.
Lilium soğanlarının çoğaltılması genellikle pullar (Scaleler) üzerinde bulbil (yavru) oluşturarak veya yaprak koltuklarında koltuk soğanı (bulbil) oluşturularak yapılsa da özellikle virüslerden arındırmak için tohumla çoğaltma da yaygın olarak kullanılmaktadır. Kısaca çoğaltma önce küçük yavrular sonra da bunların büyütülmesiyle yapılır.
Pullardan yavru (Bulbil) oluşturma: Ağustos ayında, Çiçeklenmenin sonuna doğru güçlü kuvvetli bitkiler sökülür ve soğanlarının dış sırasındaki 2-3 sıra pul (scale) soğan tablasından bir parça ile birlikte koparılır. Yıkanır, temizlenir. Hafif kuruttuktan sonra bir plastik torba içine kaşık kadar mantar ilacı (Captan vb.) konur ve pullar torbaya koyularak çalkalanır. Bu arada 1 gün önceden sulanmış ıslatımış fakat gece boyunca süzülerek nemlendirilmiş perlit, torf, temiz dere kumu vb. maddeler hazırlanmıştır. Delikli bir plastik torba, poşet vb. içine 1 sıra perlit (Torf,Kum vs.) 1 sıra ilaçlanmış pullar dizilir. Zımba ile delinmiş olan poşetin ağzı sıkıca kapatılarak 21 oC sıcaklığı olan sakin bir yere konur. Yaklaşık 2 ay sonra soğan pullarının kopma noktalarında küçük yavrular oluşacaktır. Yavrular sürgün vermeye başlayınca poşetten çıkarılır, pul ile birlikte oluşmuş olan yavrular ayrılmadan,birlikte iyi hazırlanmış toprağa dikilirler. Bu yavrulardan oluşan bitkiler ilkbahardan yaz ortasına kadar büyütülür, sulanır, çok hafif gübrelenir ve bakımı yapılır. Sezon sonunda (Ağustos-Eylül) irileşmiş lilium soğanları elde etmiş olursunuz. İri olanlar Çiçek için kullanılır. Küçükler ise tekrar soğan irileştirmek için kullanılır. Çiçek verecek lilium soğanının iriliği türlere göre değişmektedir. Asiatic liliumlarda çevresi 10/12 cm. olan soğanlar çiçek verirken, oriental melezlerde çevre en az 16 cm. olmalıdır.
Diğer taraftan bazı lilium çeşitleri yaz aylarında gelişirken çiçekleri kırılırsa yeşil bitki sapı üzerinde yaprakların koltuklarında küçük soğancıklar oluşur. Bu soğancıklar da soğan üretiminde kullanılabilir.
Liliumlar tohumdan da çoğaltılabilir. Ancak tohumlarda çimlendirme sorunlu olmaktadır. Liliumlarda 2 tür çimlenme görülmektedir:
1. Epigeal çimlenme: Tohumlar toprak altında çimlenir , yaprak verir bu yapraklar soğanı besler.
2. hypogeal çimlenme : Tohumlar toprak altında çimlenir kök verir soğancık yapar sonra yaprak çıkarır.
Nergis Yetiştirme Tekniği
Nergisler, tohumla ya da yavru soğanları ayırarak üretilebilirler. Pratikte en çok uygulanan yöntem soğandan ayırma ile yapılan üretimdir.
Her yıl merkezinde yeni bir büyüme konisi geliştirerek irileşen soğanlar aynı zamanda dip kısımlarından 4-5 yavru veririler. Bunlardan 2-3 adedi daha kuvvetli gelişirler. Temmuz-Ağustos aylarında toprak üstü aksamı kuruduktan sonra yapılan söküm sırasında ana soğandan ayrılan yavru soğanlara "ayırma" veya "kaşık" denir. Hemen dikilebilen bu soğanlar irileşip olgunlaşarak "yuvarlak" veya "tek burunlu" olarak anılan hale gelirler. Ertesi yıl bu soğanlar soğan yaprakları arasında yeni bir yavru vermeye başlar ve "çift boğumlu" adını alırlar. Böylece nergis soğanları 1.yaşta "ayırma", 2.yaşta "tek burunlu" ve 3.yaşta "çift burunlu" olarak sınıflandırılırlar. Ana ve çift burunlu soğanlar soğan üretimi için kullanılırken, bitki üretimi için kullanılan soğanlar tek veya çift soğanlardır.
Tohumla üretim ancak ıslah çalışmalarında kullanılabilir. Tohumla üretimde bitkinin çiçek durumuna gelmesi için 4-6 sene geçmesi gerekmektedir.
Nergiste yumruları keserek üretim yapma durumu yoktur.
3.Sümbül soğanlarında çoğaltma
SÜMBÜL SOĞANLARINDA ÇOĞALTMA
Sümbülün çoğaltılması vegetatif yöntemlerle yapılmaktadır. Çoğaltma materyali olarak soğanlar kullanılmaktadır. Sümbüller yanlarında oluşan yavruların büyütülmesi ile çoğaltılabilirse de ticari olarak soğanlara 2 yöntem uygulanarak yavru soğan elde edilir ve bu yavrular büyütülürler. Bu yöntemler soğan tabanını kesme ve oyma (Scooping) yöntemleridir.
Her iki yöntemde de amaç soğanın iç kısmındaki çiçek kısmını parçalamak ve scalelerin kesik kısımlarında yavru soğancıklar oluşturmaktır . En çok uygulanan yöntem Kesme dir. Soğanın taban kısmı merkezden geçecek şekilde ve iç kısımdaki sürgün tomurcuğunu parçalayacak derinlikte karşılıklı (Çapraz) olarak 3 defa kesilerek soğanın taban kısmı 6 eşit parçaya ayrılır. Oyma (Scooping) yönteminde ise soğanın tabanındaki kök kısmı kaşık biçiminde özel bir bıçak ile tamamen oyularak çıkarılmaktadır. Kesme ve oyma derinliği sadece tabanda ve içte (merkezde) bulunan sürgün tomurcuğunu tahrip edecek kadar derin olmalıdır daha derin kesme veya oymakdan kaçınmalıdır.
Soğanın tabanında ve iç kısımda bulunan sürgün tomurcuğunun tahrip edilmesi, soğandaki apical dominansı (sürgün uzamasını) kaldırarak scalelerin kesilmiş yerlerinde yavru soğan oluşumunu sağlar. Bu şekilde bir soğandan, Çapraz kesimden 25, oyma yapılandan 50 civarında yavru soğan elde edilebilir.
Çapraz kesme; iri (19/20) soğanlarda daha çok kullanılır. Daha az yavru soğan (20-25 adet) gelişir fakat bunlar, oyma yöntemi uygulanan soğanlardan 1 yıl daha erken olgunluğa gelirler. Kesme veya oyma yöntemi çeşitlere göre de değişebilir öyle ki bazı çeşitler küçük soğanlıdır bunlarda soğan sayısını azaltmak için kesme daha iyidir.
Oyma yöntemi; özel, kaşık biçiminde bir keskin bıçakla soğan tabanının merkeze doğru konik bir şekilde oyulmasıdır. Oyma işleminden sonra yüzey sterilizasyonu hypoclorid ile yapılır.
Her iki yöntemde de uygulama beceri isteyen bir iştir. Çünkü skalelerin soğan tabanına bağlandıkları yerlerde bulunan hücreler yeni meristem oluşturma yeteneğindedir. Daha derin kesme yaparak bu hücrelerin kaldırılması yavru oluşumunu engeller. Daha yüzeysel oyma işleminde ise scalelerin birleştiği taban kısmının kalması da yavru oluşumunu engeller.
Anaç olarak kullanılacak soğanlar 1 yıl kadar dikkatli gözlenmeli ve anormal davranış (virüs belirtileri ) gösterenler sökülerek atılmalıdır. Sağlıklı soğanlar Haziran - Temmuz da söküldükten sonra serin, gölge yerlerde kurutulur. Kesme den önce 25 oC da en az 1 hafta (Oyulacak olanlar 2 hafta) bekletilirler. Kesilen soğanlar yüzey sterilizasyonu için Hypoclorid veya benzeri bir solüsyona daldırılarak kurutulurlar.
Kesilmiş veya oyulmuş soğanlar, altı telli kasalar içinde sıcaklık ve nem kontrolü yapılabilen depo veya büyütme dolaplarına koyulurlar. kasalar önce 21 oC daki büyütme dolaplarına veya depolara yerleştirilirler. Burada düşük nem oranı kallus (Yara dokusu) teşekkülünü artırır. Buradaki sıcaklık ve nem yavaş yavaş yükseltilir ve sıcaklık 30 oC a nem oranı da % 85 yükseltilir. 30oC da üç ay kalır.
Burada 3 ay kalan soğanların kesilmiş yerlerinde ve soğanın çevresinde yavru soğancıklar oluşur. Yavrular gelişmelerini tamamladıktan sonra, sıcaklık yavaş yavaş azaltılır. Birkaç gün soğanlar çevreye alıştırılır. Ana soğanlar, oluşumunu ve büyümesini tamamlamış olan yavrular ile beraber KASIM ayı ortalarında büyütme yerlerine dikilirler.
Yavru soğanlar 3-4 yıl uygun yetiştirme koşullarında büyütülürler. Büyütme esnasında düzenli bakım ve besleme koşulları sağlanmalıdır. Sümbül soğanları en fazla 3-4 yaşında olmalı 5 yaşını geçmemelidir. Daha yaşlı soğanlar ve çok iri soğanlar makbul değildir. Sümbül soğanları uygun yetiştirme koşulları sağlanırsa yukarıdaki ölçülere 3-4 yılda gelirler.
Sümbül soğanının kalitesi ölçülürken kök halkasının çapı ile soğan çapı arasındaki oran dikkate alınır. Kök bölgesinin çapı, soğanın en geniş yerindeki çapına oranı 1/3 olmalıdır. Bu oranın daha fazla olması kötü kaliteyi gösterir. Sarı çeşitler bu kuralın dışındadır ve ½ oranına kadar çıkabilir. En iyi kalite ölçüsünde çevresi (18/19) cm. olan bir soğan 5 yaşını geçmemiş olmalıdır.
4. Gladiol Soğanı Çoğaltılması
Eski defterleri karıştırırken 1981 yılında hazırladığım "Gladiol Yetiştiriciliği" seminer notlarımı buldum. sanırım pek çok araştırıcı bu notlarımdan faydalandı. Bazıları cümlelerimi bile aynan kullandı. Gladiol soğanı çoğaltılması ile ilgili bilgileri oradan vereceğim. Evet ilginç olan 27 yıldır daha iyi ve yeni bilgiler yayımlanamadı (veya ben bulamadım).
GLADİOL “Çiçek Soğanı” (DAMIZLIK) ÜRETİMİ : Gladiollerde çoğalma tohumdan veya yavru soğan (cormel-kralen)’den olmaktadır. Tohumdan çoğaltma daha çok “Islah” çalışmaları için kullanılmaktadır. Ticari soğan üretimi yavru (Kralen)larla yapılmaktadır. Kralenden çiçek üretimi için kullanılan “Damızlık Soğan” elde edilinceye kadar 2 veya 3 yıl geçmesi ve yavruların büyütülmesi gerekir.
Yavruların Elde Edilmesi ve Dikime Hazırlanması
Bu iş için yaz aylarında kralen elde edilecek gladiol tarlaları seçilir, çeşitlerin karışık olmamasına dikkat edilir ve tarlalarda herhangi bir hastalık etmeninin olmamasına dikkat edilir. Seçilen, işaretlenen yerlerden yaz sonunda soğanlar sökülürken yavrular dikkatle alınarak serin, gölge yerlerde kurutulurlar ve altı telli kasalarda 10°C civarında muhafaza edilirler. Aralık sonu ve Ocak ayı içerisinde kralenler dinlenme halinde bulunurken fusarium ve diğer hastalık etmenlerine karşı 52 oC lık “sıcak su” muamelesine tutulurlar. Sıcak su muamelesi aynı zamanda Durmancy (dinlenme)’yi kırıcı etkiside olmaktadır. Daha sonra dikim zamanına kadar 10°C de depolanan yavrular don tehlikesi bittikten sonra (söğütler yeşerince, kurbağalar vıyaklamaya başlayınca) Mayıs gibi (Bazı bölgelerde daha erken) dikilirler.
Burada en önemli sorun yavruların (Kralen) toprakta çimlendirilmesinde olmaktadır. Çimlenme oranı bazen % 30’a kadar düşebilmektedir. Yavruların çimlenmesini etkileyen çeşitli faktörler vardır. Yavruların kalın kabukları, dinlenme durumları (Dormancy), yetişme devresindeki beslenme durumları ve depolama şartları önemli engelleyici etmenler olmaktadır. Çünkü yavrular sökülüp toplandıktan sonra toplu iğne başından fındık büyüklüğüne kadar çeşitli olgunluk devrelerinde bulunan yavrular bir aradadır. Bu nedenle önce bunların büyüklüklerine göre ayrılması gerekmektedir.
Kralenlere dikimden önce yapılan uygulamalar içinde suda 1-2 gün su içinde bırakarak ıslatmak, KNO3, NaC1, GA3 solüsyonlarına batırmak, sıcak su uygulaması yapmak, kabuklarını çıtlatmak (kırmak-soymak) gibi işlemler sayılabilir. Bu konuda araştırıcılar düşük (6-10°C) ve yüksek (27°C) sıcaklıklarda depolanan yavruların 15° de depolananlardan daha iyi çimlendiğini ve kabukları soyulan yavrularda çimlenme oranının arttığını belirtmektedir. Aynı zamanda toprak sıcaklığının yavruların çimlenmelerine etkili olduğu, 10°C’dan 26°C’a kadar çimlenme hızının arttığını bildirmektedir.
Yavruların Dikim ve Bakımı Dikime hazırlanan kralenler (aynı zamanda çevresi 2/3., ¾ ve 4/6 cm olan küçük soğanlar) ya serpme olarak tavalara veya makine ile sırt şeklinde dikilebilirler. Dikimden önce toprağın işlenmiş, hazırlanmış olması gerekir. Dikim sıklığı kralenlerde dekara litre olarak hesap edilir ve bu 200-300 lt/da civarında olur. daha iri olan yavru soğanlar ise m2 ye 200-500 adet gelecek şekilde dikilirler.
Yavrular serpilerek dikildikten sonra üzerleri 5-6 cm toprak ile kapatılır ve yağmurlama şeklinde sulanırlar ve zaman zaman hafif şekilde gübrelenirler.
Tarlada damızlık gladiol yetiştiriciliğinde ot mücadelesi önemli yer tutar. Dikimi müteakip Afalon, gibi ilaçlarla ot mücadelesi yapılabilir. Dikimden sonra bu mücadele devam etmelidir.
Dikim genellikle ilkbahar-yaz başında don tehlikesi kalktıktan sonra yapılır. Yaz boyunca su ve besin ihtiyacı karşılanan yavrular normal gelişmelerini sürdürürken hastalık ve zararlılara karşıda sürekli ilaçlı mücadele yapılır. Çiçek devresinde tarlalar gezilerek çeşitlerin arasında karışık diğer çeşitler saptanıp soğanıyla birlikte sökülür. Bu arada çiçekler tam açılmadan “Başak-çiçek kırma” işlemi yapılır. Böylece soğanda daha fazla besin maddesi biriktirmesi sağlanır. Gelişmelerini tamamlayan bitkiler iyice sararmadan (Ağustos gibi)makine ile veya çepinle sökülür, sap kısımları kırılarak soğanlar ayrılır ve çamurluysa yıkanır ve kurutulur. 2-3 hafta sonra yapışık olan eski soğan ve kökler koparılarak temizlenir, boylandırılarak file çuvallara doldurulup havadar serin yerde muhafaza edilirler. Eğer soğanlar uzun süre bekletilecekse 5°C’lık %80-90 nemli soğuk depolarda muhafaza edilirler.
Depolarda Botyritis, Aspergillus, Penicullium gibi funguslardan sakınmak için depo havalandırılması iyi olmalıdır.
Yaklaşık bir dönüme 250-300 litre kralen (yavru) dikilir.
Adet Çevre boyu oran
90.000 2/3 % 10
135.000 3 /4 % 30
90.000 4/6 % 40
45.000 6/8 % 15
22.000 8/+ % 5
382.000 adet Toplam soğan elde edilir.
KAYNAKLAR:
http://www.agaclar.net/forum/soganli-ve-yumrulu-bitkiler/12413.htm
http://www.msxlabs.org/forum/bitki-turleri/135633-glayol-gladiolus.html
